Từ đỉnh lao xuống đáy

Sáng 5.3, theo ghi nhận của PV Thanh Niên ở một số điểm bán gạo lẻ và siêu thị tại TP.HCM, sức mua yếu và giá không có nhiều biến động. Ông Nguyễn Thanh Phong, chủ vựa gạo Thanh Phong trên đường Tô Hiến Thành (Q.10), cho biết: Vào giữa tháng 2, giá gạo có một đợt giảm giá mạnh, mức giảm phổ biến từ 3.000 - 5.000 đồng/kg và nằm ở đáy từ đó đến nay. Đáng nói, dù giá thấp nhưng sức mua vẫn không tăng, chợ chỉ sôi động một chút vào buổi sáng khoảng từ 8 - 9 giờ 30 phút. "Chỉ gạo có thương hiệu như ST25 của ông Cua vẫn còn tiêu thụ tốt và giữ được giá tương đối cao, nhờ chất lượng tốt và có thương hiệu", ông Phong chia sẻ.

Đúng như ông Phong nói, khảo sát tại các chợ truyền thống cho thấy giá gạo ST25 theo mô hình lúa tôm vẫn giữ mức 26.000 đồng/kg. Còn các loại gạo phổ biến quanh mức từ 18.000 - 20.000 đồng/kg, thậm chí nhiều loại thông dụng lùi về mức 14.000 - 15.000 đồng/kg. Ở các siêu thị lớn, giá gạo bán lẻ cũng giảm ồ ạt trong những ngày qua. Gạo ST25 của những nhà sản xuất có thương hiệu (được đóng bao 5 kg) giảm khoảng 10.000 đồng/kg, chỉ còn 27.000 - 29.000 đồng/kg; gạo thông dụng phổ biến giảm 4.000 - 5.000 đồng, còn 18.000 - 20.000 đồng/kg.

ẢNH: GIA HÂN

Không chỉ trong nước, trên thị trường thế giới, giá gạo xuất khẩu của VN vẫn tiếp tục rơi. Theo Hiệp hội Lương thực VN (VFA) cập nhật đến ngày 4.3, giá gạo 5% tấm xuất khẩu giảm thêm 1 USD còn 389 USD/tấn, thấp hơn gạo cùng phẩm cấp của Thái Lan tới 23 USD/tấn và thấp hơn cả gạo Ấn Độ 16 USD/tấn.

Nếu so với chính gạo 5% tấm của VN cùng kỳ năm ngoái thì giá gạo đã giảm khoảng 240 - 260 USD/tấn, giảm mạnh nhất so với gạo các nước. Bối cảnh này khiến nhiều người nhớ lại trước đây, trong giai đoạn năm 2023 - 2024, giá gạo VN luôn ở vị thế cao nhất thế giới, cao hơn gạo Thái Lan gần 100 USD/tấn, riêng so với gạo Ấn Độ hay Pakistan còn là khoảng cách mênh mông hơn. Tuy nhiên, từ đầu tháng 1.2025 đến nay, gió đã đổi chiều, giá gạo xuất khẩu của VN luôn ở mức thấp nhất thế giới và có lúc thấp hơn gạo Thái Lan đến gần 50 USD.

Giá gạo Việt giảm từ khi Ấn Độ mở kho dự trữ gạo khiến cơn sốt giá trên thị trường thế giới hạ nhiệt. Tuy nhiên, gạo Ấn Độ và Pakistan thuộc phân khúc thấp hơn cả về giá và chất lượng so với gạo VN và Thái Lan. Do vậy, giá gạo VN giảm sâu so với Ấn Độ và Pakistan là chuyện xưa nay hiếm. Thêm vào đó, nước nhập khẩu gạo lớn nhất thế giới là Philippines, "khách ruột" của VN, vẫn mạnh tay mua gạo. Cụ thể, năm 2024, nước này nhập đến 4,7 triệu tấn gạo và theo dự báo của Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA) sẽ tiếp tục dẫn đầu thế giới về nhập khẩu gạo với số lượng 4,9 triệu tấn. Chưa kể, nhu cầu nhập gạo của Indonesia vẫn duy trì mức cao. Bên cạnh đó, thương nhân Trung Quốc cũng đang quay lại thị trường khi giá gạo nội địa nước này đang cao hơn gạo VN và Thái Lan khoảng 100 USD/tấn. Những yếu tố này cho thấy nhu cầu với thị trường gạo nói chung và gạo VN nói riêng vẫn cao. Nhưng từ đó cũng đặt ra câu hỏi vì sao giá gạo VN lại lao xuống mức đáy của thế giới

Vẫn là chuyện cạnh tranh không lành mạnh?

Đáng nói, trong khi giá gạo VN giảm đến 250 USD thì giá gạo Thái Lan chỉ giảm khoảng 140 USD và duy trì mốc trên 410 USD/tấn, còn Ấn Độ và Pakistan vẫn trên 400 USD. Vậy đâu là nguyên nhân khiến giá gạo Việt giảm mạnh như vậy? Theo nhiều chuyên gia và doanh nghiệp (DN), trong cộng đồng DN gạo VN vẫn còn tồn tại tình trạng cạnh tranh không lành mạnh. Chuyện này không chỉ xảy ra trong mấy tháng gần đây mà đã xảy ra ngay trong cơn sốt giá gạo năm 2024. Đó là việc có một số DN chào thầu Indonesia với giá rẻ bất ngờ, dưới cả giá sàn thu mua lúa gạo nguyên liệu.

ẢNH: CÔNG HÂN

Trao đổi với Thanh Niên, nhiều DN trong ngành cũng thừa nhận "không thể hiểu nổi" hay "bán giá đó chắc chắn lỗ", "đó là mức dưới giá thành"… "DN của VN rất linh hoạt so với các nước khác, khách muốn mua giá nào họ cũng đáp ứng được và bảo đảm không lỗ. Nhưng về lâu dài thì DN của chúng ta không xây dựng được uy tín như Thái Lan - họ bán đúng giá, đúng chất lượng và thống nhất một giá. Khi chào thầu Indonesia thà không trúng chứ nhất quyết không giảm giá", một chuyên gia trong ngành lý giải.

Là người gắn bó lâu năm trong nghề, ông Nguyễn Văn Thành - Giám đốc Công ty TNHH sản xuất thương mại Phước Thành IV (Vĩnh Long), phân tích: Kinh doanh xuất khẩu gạo là ngành có biên độ lợi nhuận thấp, do vậy tính tổn thương rất cao. Nhiều DN không có kinh nghiệm dễ gặp rủi ro, nhất là khi giá cả biến động mạnh như thời gian qua. Bên cạnh đó, VN có hơn 100 DN trong ngành gạo, nhiều đơn vị trong số đó không có tài chính vững nên chủ yếu là mua ngay bán ngay và họ có nhu cầu quay vòng vốn nhanh. Rồi một số DN kinh doanh đa ngành nên… giá nào cũng bán. "Có nhiều DN cứ bán đổ bán tháo nên giá gạo lao dốc là điều không thể tránh khỏi. Ở khâu này, thời gian qua chúng ta chưa quản lý được tốt nên những DN làm ăn chân chính gặp khó mà nông dân cũng bị vạ lây", ông Thành nói.

Để giải quyết câu chuyện cạnh tranh không lành mạnh trong lĩnh vực kinh doanh xuất khẩu gạo lâu nay, với vai trò Phó chủ tịch VFA, ông Đỗ Hà Nam đề xuất: "Áp dụng giá sàn xuất khẩu 500 USD/tấn theo Nghị định 107 năm 2018. Đồng thời siết chặt kiểm tra các DN thương mại để đảm bảo chất lượng của chuỗi cung ứng". Trước mắt, để ngăn giá gạo tiếp tục rơi, kiến nghị Ngân hàng Nhà nước cung cấp gói tín dụng lãi suất thấp, kéo dài thời gian vay để DN trữ gạo, chủ động giá bán thay vì bán ồ ạt như hiện nay".

ẢNH: CHÍ NHÂN

Dẫn số liệu xuất khẩu 2 tháng đầu năm nay, ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Nông nghiệp công nghệ cao Trung An (Cần Thơ), nói: Xuất khẩu gạo của VN đạt đến 1,1 triệu tấn, tăng 6% về lượng so với cùng kỳ năm ngoái. Cụ thể, Philippines vẫn nhập khẩu gạo VN với 38,6% thị phần, các nước châu Phi cũng nhập mạnh. Trong đó, Bờ Biển Ngà tăng nhập 8,6 lần còn Gana là 4,1 lần - theo báo cáo của Bộ NN-MT. "Như vậy, nói xuất khẩu gặp khó do thị trường không tốt là chưa hoàn toàn đúng với thực tế. Sự bất thường ở đây chính là giá gạo xuất khẩu của VN rơi xuống đáy. Tôi cũng đồng tình với đề xuất cần phải áp giá sàn xuất khẩu để ngăn giá gạo lao dốc bất thường như thời gian qua", ông Bình nhấn mạnh.

GS-TS Bùi Chí Bửu, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học nông nghiệp miền Nam, thẳng thắn: Giá gạo thế giới giảm còn giá gạo VN lao dốc do DN chúng ta tranh mua tranh bán, cũng giống như câu chuyện con tôm, con cá trước đây. "Vì sao họ lại tranh mua tranh bán? Theo số liệu báo cáo thì có 30% DN tham gia chuỗi giá trị ngành hàng lúa gạo nhưng theo kinh nghiệm và hiểu biết thực tế của tôi thì tối đa chỉ có khoảng 10%, phần còn lại chỉ làm phần ngọn là mua đi bán lại, cạnh tranh phá giá lẫn nhau, vô tình "giết chết" các DN tổ chức sản xuất theo chuỗi. Trong khi đó, vai trò hiệp hội ngành hàng là rất quan trọng. Hiện tại chúng ta có đến 2 hiệp hội là Hiệp hội Lương thực VN (VFA) và Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo (VIETRISA) nhưng cả hai hiệp hội này chưa thể hiện được hết vai trò của mình trong những lúc cần thiết và quan trọng như thế này. Đây là điều rất đáng tiếc và có thể cơ quan quản lý nhà nước cần phải xem lại", GS-TS Bửu nhận định.

Giải pháp đa dạng hóa thị trường

Tại xã Tân Tuyến (Tri Tôn, An Giang), ông Nguyễn Thành An đang chuẩn bị vào tuần sau sẽ thu hoạch lúa đông xuân. Nhờ có diện tích lớn nên ông trồng nhiều giống khác nhau như lúa Nhật, OM, ĐT8. Ở thời điểm này, ông đã ký hợp đồng bán lúa cho thương lái với giá 7.800 đồng/kg lúa Nhật và 6.400 đồng/kg ĐT8. Ông An cho biết: Trong khi lúa Nhật vẫn giữ được giá khá tốt thì lúa ĐT8 giảm từ 1.500 - 1.600 đồng/kg so với cùng kỳ năm trước. Các loại lúa thông thường khác còn giảm mạnh hơn, đến 1.700 đồng/kg. 

"May mắn một chút là năm nay lúa trúng mùa nên với mức giá này thì những người sản xuất lúa "chính chủ" vẫn có lãi, những người thuê đất thì hòa vốn. Trong tuần này, giá lúa có nhích nhẹ một chút xíu so với mấy tuần trước. Hy vọng giá có thể trở về mức 7.000 đồng/kg để bà con yên tâm sản xuất. Từ tết đến nay, tôi thấy bà con xung quanh ai cũng thắt chặt chi tiêu, chợ búa ế ẩm và đời sống có vẻ ngày một khó khăn nên mọi người rất trông cậy vào vụ thu hoạch này", ông An thở dài.

Ông Nguyễn Văn Thành cũng thông tin: Giá lúa gạo đang có dấu hiệu khởi sắc hơn sau hơn 2 tuần "nằm đáy"; giá lúa 3 ngày nay tăng bình quân 100 - 300 đồng/kg. Lý do là mới đây các bộ ngành và Chính phủ đã tích cực, họp bàn tháo gỡ khó khăn. Philippines bắt đầu tăng nhập khẩu và Trung Quốc cũng quay lại thị trường sau nhiều năm hạn chế nhập khẩu. Tại ĐBSCL, thương lái cũng đàm phán và ký hợp đồng thu mua lúa cho bà con nông dân.

Dù vậy, ông Thành vẫn cảnh báo: Giá lúa gạo có thể bước vào chu kỳ giá thấp, có thể kéo dài đến 2 - 3 năm. Nguyên nhân là vừa qua giá cao nên các nước đẩy mạnh sản xuất, cụ thể như Ấn Độ, Campuchia và Myanmar… Ngay cả các nước nhập khẩu gạo lớn cũng muốn đẩy mạnh sản xuất để tự chủ và bảo đảm an ninh lương thực. Nên một vài năm tới lượng lúa gạo hàng hóa trên thị trường vẫn dồi dào. Tuy nhiên, chúng ta cần phải tiếp tục theo dõi thêm thông tin về diễn biến thời tiết và mùa vụ các nước để có thông tin đầy đủ hơn.

Theo các chuyên gia, điểm yếu của ngành gạo VN là dồn trứng vào một giỏ - quá phụ thuộc vào một vài thị trường truyền thống. Do vậy, để phát triển bền vững ngành hàng lúa gạo ông Thành cho rằng cần phải tổ chức lại sản xuất, chia nhỏ thị trường, nhất là những thị trường ngách nhưng có giá trị và giá bán cao. Thứ hai là phát triển dòng sản phẩm gạo phù hợp với thị trường cao cấp. Minh chứng là thời gian qua giá gạo VN giảm nhưng gạo giống Nhật xuất khẩu 700 - 800 USD/tấn, gạo nguyên liệu 19.000 - 20.000 đồng/kg vẫn tiêu thụ tốt. Trung Quốc vẫn mua gạo ST25 đạt chuẩn giá 30.000 đồng/kg. 

"Có nhiều thị trường như Mỹ nhu cầu rất tốt nhưng năm vừa rồi VN mới xuất khẩu 30.000 tấn trong khi Thái Lan đạt gần 1 triệu tấn. Cùng phân khúc cao cấp này còn có Trung Quốc, Hàn Quốc, EU, Nhật Bản… Tiềm năng và cơ hội rất lớn nhưng chúng ta chưa đầu tư khai thác tốt. Tuy nhiên việc này cần có nguồn lực tài chính lớn và chỉ có những DN đủ mạnh mới làm được", ông Thành lưu ý.

Ông Phạm Thái Bình thì cho rằng VN đang có đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp và cần đẩy mạnh việc tổ chức thực hiện đề án này cho hiệu quả vì trong đề án bao gồm những chính sách phát triển bền vững về vốn, tín dụng, phát triển thương hiệu, thị trường. Đây cũng là "cánh đồng lúa xanh" lớn nhất thế giới và hứa hẹn sản phẩm sẽ được thế giới đón nhận nhiệt tình vì tính mới mẻ và bền vững của sản phẩm.

Nhìn toàn cục, GS-TS Bùi Chí Bửu nói: "Trong giai đoạn giá lúa gạo tăng cao vừa qua, người nông dân trồng lúa thu lãi cao nhất cũng chỉ khoảng 60 triệu đồng/ha. Nếu so với những cây trồng khác thì giá trị kinh tế không bằng. Chính vì vậy mà diện tích trồng lúa ngày càng thu hẹp không chỉ ở VN mà nhiều nơi trên thế giới. Trong khi đó, dân số ngày càng tăng và nhu cầu tiêu thụ gạo cũng cao. Do đó về dài hạn thị trường gạo vẫn còn tiềm năng phát triển. Tuy nhiên, VN cần phát triển ngành hàng lúa gạo bền vững dựa trên 3 trụ cột. Thứ nhất là môi trường sinh thái, thứ hai là môi trường xã hội và con người, thứ 3 là nâng cao giá trị kinh tế. Nếu không đạt được 3 trụ cột này, người dân sẽ chuyển đổi sản xuất và có thể là những vòng luẩn quẩn mới".