Hòa thượng Thích Chơn Không, trụ trì chùa Thiên Tôn cho biết trước đây chùa có hiệu là Giác Hoàng, do hòa thượng Thích Minh Đức - đệ tử của tổ Huệ Đăng khai sơn vào năm 1947. Chùa nằm tại bến đò Cây Keo, Bến Hàm Tử nay là đại lộ Võ Văn Kiệt. Đến năm 1952, chùa Giác Hoàng dời về con hẻm tại đường An Bình, phường An Đông (trước là phường 6, quận 5).
Năm 1954, nhân lễ an vị Phật và lạc thành, chùa đổi tên thành Thiên Tôn. Trong thời kỳ kháng chiến, đấu tranh giành độc lập dân tộc, chùa Thiên Tôn là cơ sở cách mạng. Chùa có phòng thuốc Nam từ thiện để chữa bệnh cho dân và che mắt địch, có "hầm" bí mật nuôi giấu cán bộ…
Chùa Thiên Tôn nằm trong một con hẻm nhỏ trên đường An Bình, phường An Đông, TP.HCM
ẢNH: PHẠM HỮU
Ngôi chùa được xây dựng khoảng năm 1952
ẢNH: PHẠM HỮU
Ban đầu, chùa có 3 gian nhà nhưng về sau, chùa được sửa chữa và xây mới với lối kiến trúc hiện đại
ẢNH: PHẠM HỮU
Khu vực tầng trệt là nơi thờ tự các vị sư tổ sáng lập chùa
Bài vị các vị sư tổ của chùa
ẢNH: PHẠM HỮU
Theo tư liệu Tự hào di sản văn hóa quận 5, trong năm 1952 chùa bị cháy. Để thực hiện nhiệm vụ cách mạng, hòa thượng Thích Minh Đức cho xây dựng lại chùa. Trong quá trình xây cất, hòa thượng vẫn tiếp tục tiếp tế cho chiến khu, do đó mãi đến năm 1954 chùa mới hoàn thành. Phòng bốc thuốc Nam miễn phí được dựng lên khi chùa chưa xây xong vừa để chữa trị cho bà con nghèo vừa làm bình phong che mắt chính quyền Sài Gòn. Đây cũng là nơi các giao liên cải trang làm bệnh nhân, ra vào thường xuyên đưa tin, vận chuyển đồ tiếp tế. Phía tây của chùa còn có 2 căn "hầm" nổi để cán bộ cách mạng hoạt động bí mật sử dụng khi cần thiết.
Sau hiệp định Genève, hòa thượng Thích Minh Nguyệt và một số cán bộ khác từ chiến khu về nội thành hoạt động bí mật, chùa Thiên Tôn là nơi hội họp của các cán bộ cao cấp thuộc Khu ủy Sài Gòn - Gia Định từ năm 1955 - 1960.
Về hiện trạng, chùa Thiên Tôn có diện tích khoảng 853 m2. Mặt trước có tường bảo vệ, mặt sau giáp nhà dân. Xưa kia, chùa được xây bằng gỗ, ngói và vật liệu hiện đại (gạch, vữa, sắt…). Chùa gồm 3 khối nhà: chính giữa là chánh điện, tổ đường và giảng đường, đông lang và tây lang.
Ở tầng 1 là chánh điện với bộ tượng Tam Thánh Phật
ẢNH: PHẠM HỮU
Các phật tử đến chánh điện hành lễ mỗi khi thăm chùa
ẢNH: PHẠM HỮU
Khu vực hành lang, bên trái của chánh điện, nhìn thẳng về hướng cửa chính và các con hẻm phía trước
ẢNH: PHẠM HỮU
Điểm đặc biệt nhất ở chùa là nơi có 2 căn "hầm" bí mật, từng là phòng họp mặt của các cán bộ Khu ủy Sài Gòn - Gia Định thời kháng chiến
ẢNH: PHẠM HỮU
Xưa kia "hầm" được làm bằng vách gỗ, căn trên và dưới có cùng diện tích. Theo hòa thượng Thích Chơn Không, vị trí bí mật này nằm hoàn toàn trên nền đất, giống như căn phòng nhưng vẫn được gọi là "hầm" vì thói quen có từ thời cách mạng
ẢNH: PHẠM HỮU
Hiện nay, nơi đây vẫn còn 2 căn "hầm" nổi là phòng họp bí mật của các cán bộ Khu ủy Sài Gòn - Gia Định thời kháng chiến. Căn ở tầng trệt nằm phía trong cùng của tây lang, có chiều dài khoảng 4,2 m, rộng gần 1 m, cao 2,6 m, thông với căn trên gác bằng một ô vuông.
Sát vách tường căn tầng trệt là cầu thang dẫn lên gác. Căn gác có mái lợp ngói và tường đúc, nóc lợp tôn (chung vách tường) và một lan can. Nguyên là chỗ ở và làm việc của hòa thượng Thích Minh Đức, cũng là phòng họp bí mật của các cán bộ Khu ủy Sài Gòn - Gia Định.
Về căn "hầm" bí mật này, lúc xây dựng ban đầu đều làm bằng gỗ, căn trên và căn dưới có cùng diện tích, được xây dựng khéo léo để nhìn từ bên ngoài cứ ngỡ phía bên kia vách là nhà dân. Chẳng những địch không phát hiện, mà ngay cả những người cư trú trong ngôi chùa cũng không hề biết sự tồn tại của căn "hầm" này.
Sau khi hoạt động cách mạng tại chùa bị địch tình nghi bao vây khám xét vào năm 1960, dù chưa bị phát hiện tại chỗ, nhưng hòa thượng Thích Minh Đức đã cho tháo gỡ một phần để xóa dấu vết. Sau này những phần gỗ bị hư mục gây nguy hiểm nên chùa đã cho bê tông hóa, giữ lại một phần cấu trúc căn "hầm" để làm kỷ niệm.
Ngôi chùa nằm trong hẻm nhỏ vẫn đón nhiều phật tử đến chiêm bái, lễ Phật
ẢNH: PHẠM HỮU
