Năm 1883, vua Tự Đức băng hà sau 36 năm trị vì. Cái chết của ông vua này, cùng những mâu thuẫn vốn sẵn trong triều nội, đã góp phần đẩy đất nước vào một giai đoạn bi đát.
Tiếng súng xâm lăng ở Đà Nẵng
Ngày 31.8.1858, lấy cớ bảo vệ quyền lợi thương mại và truyền giáo, liên quân Pháp và Tây Ban Nha do Phó đô đốc Charles Rigault De Genouilly chỉ huy đưa chiến thuyền đến ngoài khơi Đà Nẵng và hôm sau 1.9.1858, chúng tấn công chiếm bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng), mở đầu cuộc chiến tranh xâm chiếm đất nước ta của chủ nghĩa thực dân phương Tây.
QUÂN PHÁP TẤN CÔNG CỬA ĐÔNG - NAM THÀNH HÀ NỘI NGÀY 20.11.1873
ẢNH MINH HỌA CỦA ANDRÉ MASSON TRONG HANOÏ PENDANT LA PÉRIODE HÉROÏQUE (1873-1888), PARIS, 1929
Cuộc chiến đấu bảo vệ Đà Nẵng của quân và dân ta diễn ra quyết liệt, làm thất bại âm mưu đánh nhanh, thắng nhanh của quân xâm lược, buộc chúng phải chuyển hướng, kéo quân theo đường biển vào phía nam, đánh chiếm thành Gia Định vào năm 1859. Sau nhiều trận đánh thất bại, triều đình Tự Đức buộc phải ký Hiệp ước Nhâm Tuất (1862), nhượng 3 tỉnh miền Đông (Biên Hòa, Gia Định, Định Tường) cho Pháp. Đến năm 1867, Pháp chiếm thêm 3 tỉnh miền Tây (Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên), áp đặt chế độ thuộc địa ở Nam kỳ.
Sau khi củng cố vị thế tại Nam kỳ, Pháp tiến tục mở rộng ảnh hưởng về phía bắc. Ngày 20.11.1873, quân Pháp tấn công thành Hà Nội. Nguyễn Tri Phương chỉ huy quân lính phòng thủ nhưng chẳng bao lâu thì thất thủ, ông bị thương nặng và bị Pháp bắt, rồi nhịn đói, chịu đau mà chết. Không lâu sau, viên sĩ quan chỉ huy quân Pháp là Francis Garnier bị quân Cờ Đen của Lưu Vĩnh Phúc phục kích, giết chết ở Cầu Giấy.
Ngày 25.4.1882, quân Pháp dưới quyền chỉ huy của Henri Rivière tấn công Hà Nội lần thứ 2. Tổng đốc Hoàng Diệu chống cự nhưng thất bại, đành treo cổ tự vẫn. Hà Nội thất thủ, Hoàng Tá Viêm, Trương Quang Đản đem quân chốt giữ Sơn Tây, Bắc Ninh, hình thành hai gọng kìm áp sát Hà Nội, buộc Rivière phải đưa quân từ Nam Định về ứng cứu. Ngày 19.5.1883, một toán quân Pháp do Rivière chỉ huy kéo ra ngoài thành Hà Nội với ý đồ tiến đánh Sơn Tây nhưng đến Cầu Giấy thì bị phục binh giết chết.
Giai đoạn bi đát
Ngày 16.6 năm Quý Mùi (19.7.1883), vua Tự Đức băng hà sau 36 năm trị vì. Cái chết của ông vua này, cùng những mâu thuẫn vốn sẵn trong triều nội, đã góp phần đẩy đất nước vào một giai đoạn bi đát mà lịch sử gọi là thời kỳ "tứ nguyệt, tam vương" (4 tháng, 3 vua). Các ông vua đoản mệnh Dục Đức, Hiệp Hòa lần lượt bị phế truất và sát hại chỉ trong hơn 4 tháng (từ 22.7 - 2.12.1883), rồi hoàng tử Ưng Đăng được đưa lên nối ngôi, hiệu là Kiến Phúc. Người đứng đầu phe chủ hòa là Trần Tiễn Thành bị giết. Tuy Lý vương Miên Trinh bị đày vào Quảng Ngãi. Phe chủ hòa mất thế trong triều đình.
Ngày 20.8.1883, quân Pháp tấn công và chiếm cửa Thuận An, khống chế cửa ngõ thủy lộ chính của kinh đô Huế. Đang ở thế thua, triều đình Nguyễn buộc phải chấp nhận ký Hiệp ước Harmand (thực chất là một hàng ước) vào ngày 25.8.1883.
Năm 1884, Pháp và nhà Thanh ký thỏa ước Thiên Tân, công nhận quyền bảo hộ của Pháp đối với Vương quốc Đại Nam (quốc hiệu nước VN lúc bấy giờ). Cùng năm đó, Hiệp ước Patenôtre (Hiệp ước Giáp Thân) được ký kết tại kinh đô Huế, chính thức hóa sự chia cắt VN thành 3 vùng: Bắc kỳ, Trung kỳ và Nam kỳ với 3 chế độ quản lý riêng biệt. Từ địa giới phía nam tỉnh Bình Thuận vào Nam gọi là Nam kỳ; từ Bình Thuận trở ra phía nam Ninh Bình gọi là Trung kỳ; từ Ninh Bình trở ra biên giới Việt - Trung gọi là Bắc kỳ. Nam kỳ (Cochinchine) là đất thuộc địa; Bắc kỳ (Tonkin) và Trung kỳ (Annam) gọi là vương quốc An Nam (Empire d'Annam) trên danh nghĩa do "Hoàng đế An Nam" trị vì, nhưng phải đặt dưới sự bảo hộ của nước Pháp.
Tháng 8.1883, Pháp đặt một viên trú sứ (Résident) ở Trung kỳ, đóng tại kinh đô Huế, thay mặt chính phủ Pháp thực hiện quyền bảo hộ, thực chất là nắm toàn quyền cai trị ở vùng đất trên danh nghĩa thuộc quyền cai quản của triều đình Huế. Nước VN, từ một quốc gia tự chủ, trở thành thuộc địa của thực dân Pháp.
Nguyễn Tri Phương (1800 - 1873) và Hoàng Diệu (1829 - 1882) là những con người xả thân vì nước. Tấm gương bất khuất của hai ông cùng hàng ngàn tướng sĩ và nhân dân đã hy sinh trong cuộc chiến tranh chống quân xâm lược Pháp mãi mãi sáng ngời trong lịch sử. (còn tiếp)
Tài liệu tham khảo chính:
- Yoshiharu Tsuboi, Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa (1847 - 1885). Bản dịch Nguyễn Đình Đầu, NXB Tri Thức 2011.
- Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược, NXB Văn hóa Thông tin 2022.
- Đinh Xuân Lâm (Chủ biên), Nguyễn Văn Khánh, Nguyễn Đình Lễ, Đại cương lịch sử Việt Nam. Tập 2 (1858 - 1945 ), NXB Giáo dục, 2005.
