Khoảng 99% dự án thất bại, lừa đảo

Theo ước tính của nhiều tổ chức trên thế giới, hơn 90% dự án tiền số ra đời trong giai đoạn 2020 - 2022 đã mất giá trị hoặc ngừng hoạt động, chỉ một số rất ít tiền số hay token có ứng dụng thực tế duy trì được thanh khoản và chỗ đứng trên thị trường. Thậm chí ông Nguyễn Hòa Bình (shark Bình), Chủ tịch Tập đoàn NextTech, cùng đồng phạm vừa bị cáo buộc chiếm đoạt số tiền đặc biệt lớn, lên đến hàng trăm tỉ đồng trong vụ tiền ảo AntEx, đã từng cho rằng 99% đồng tiền số do các dự án khởi nghiệp phát hành khiến nhà đầu tư (NĐT) mất tiền, còn những người sáng lập lại "ôm tiền" hưởng lợi một cách hợp pháp.

Trong vụ án tiền số AntEx, cơ quan điều tra xác định từ tháng 8 - 11.2021, nhóm ông Bình đã phát hành và bán 33,2 tỉ đồng tiền số cho khoảng 30.000 NĐT trên các sàn giao dịch, thu về ví điện tử trên sàn giao dịch là 4,5 triệu USDT (tương đương 117 tỉ đồng). Sau khi được quảng cáo và triển khai thì đến năm 2022, đồng tiền bị "chết yểu", dẫn đến việc các bị can trong vụ án chiếm đoạt tài sản khoảng 117 tỉ đồng, tương đương với lượng tiền 4,5 triệu USDT mà 30.000 NĐT đã đổ vào đồng AntEx.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Đây không phải là vụ án tiền số có dấu hiệu lừa đảo đầu tiên tại VN. Mới giữa tháng 8 vừa qua, Công an tỉnh Phú Thọ triệt phá nhóm tội phạm kinh doanh đa cấp trái phép, hoạt động dưới hình thức mua bán tiền mã hóa mang tên PaynetCoin (PAYN), huy động hàng tỉ USD của người dân trong và ngoài nước. Kết quả điều tra ban đầu cho thấy, từ năm 2021, các đối tượng đã lập trình tạo ra đồng tiền mã hóa PaynetCoin (PAYN) trên nền tảng Blockchain, xây dựng hệ thống trả thưởng theo mô hình kim tự tháp. Người tham gia đăng ký mua các gói đầu tư sẽ được hứa hẹn trả lãi từ 5-9%/tháng, tùy theo mức đầu tư. 

Cũng trong tháng 8, Công an TP.Hà Nội đã bắt giữ nhóm đối tượng cầm đầu các dự án Wingstep và Game Naga Kingdom, huy động tới 7,86 triệu USD (khoảng 200 tỉ đồng) từ hơn 3.000 NĐT. Cụ thể, Đặng Quốc Thắng (ngụ Hà Nội) đã thành lập Công ty Maxx Group để quảng bá, giới thiệu các dự án tiền ảo. Trong đó, hai dự án quan trọng là Wingstep và Game Naga Kingdom. Theo đó, NĐT sẽ tải ứng dụng Wingstep trên website "moiza.io", nạp đồng tiền ảo BUSD (1 BUSD tương đương 1 USD) vào tài khoản, sau đó mua giày NFT có giá từ 100 - 1.200 USD/đôi. Hằng ngày bật ứng dụng Wingstep đi bộ hoặc chạy để nhận tiền thưởng bằng đồng tiền ảo WST, sau đó quy đổi ra đồng BUSD. Dự án hoạt động từ tháng 5 - 8.2022 thì mất thanh khoản, khiến khoảng 50 NĐT với tổng số tiền 300.000 USD (7,2 tỉ đồng) bị chiếm đoạt.

Đối với dự án Game Naga Kingdom, người tham gia sẽ mua các NFT nhân vật game có giá từ vài chục triệu đến hàng trăm triệu đồng. Nhóm cũng tiếp tục hứa hẹn lợi nhuận 5 - 8%/tháng, tặng hoa hồng 10% cho người giới thiệu, nhưng dự án nhanh chóng sập chỉ sau 3 tháng, khiến hàng chục NĐT mất trắng.

Trước đó, tháng 5.2025, Công an tỉnh Đồng Nai đã triệt phá đường dây tiền số MTC - Matrix Chain chiếm đoạt gần 10.000 tỉ đồng từ hàng chục ngàn NĐT. Đây được xem là vụ lừa đảo tiền ảo lớn nhất từ trước đến nay tại VN, với mô hình huy động vốn đa cấp, cam kết lợi nhuận cao gấp nhiều lần gửi ngân hàng…

Rủi ro "đục nước béo cò"

Đó là tình trạng đáng lo ngại hiện nay xuất phát từ việc VN chính thức cho thí điểm thị trường tài sản mã hóa, trong đó có tiền số. Các doanh nghiệp (DN) và NĐT đều phấn khởi khi thị trường chính thức được mở ra, trong đó tiền số được công nhận. Đáng nói, trong khi chưa có DN nào được cấp phép tham gia thì trên thị trường vẫn có nhiều nền tảng tiền số, tài sản ảo... đua nhau chào mời NĐT.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

TS Trần Hùng Sơn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển công nghệ ngân hàng, Trường ĐH Kinh tế - Luật, ĐH Quốc gia TP.HCM, nhận xét vụ án tiền số AntEx là một bài học đắt giá nhưng không hề bất ngờ. Hầu hết rủi ro trong lĩnh vực này đều có thể được nhận diện nếu NĐT trang bị kiến thức và giữ một cái đầu lạnh. Ông Sơn chỉ ra một số dấu hiệu mà các dự án lừa đảo thường đi theo những mô tip quen thuộc. Thứ nhất, lời hứa lợi nhuận phi thực tế. Nếu một dự án cam kết lợi nhuận cố định, đặc biệt là ở mức quá cao như vài phần trăm mỗi ngày hoặc mỗi tuần thì khả năng rất lớn đó là mô hình Ponzi, tức lấy tiền người sau trả cho người trước. Trong đầu tư, lợi nhuận luôn đi kèm với rủi ro, không có "bữa trưa nào miễn phí".

Thứ hai, đội ngũ phát triển mập mờ. Một dự án nghiêm túc sẽ công khai thông tin của những người sáng lập, có thể tra cứu hồ sơ, tài khoản mạng xã hội hay thành tích làm việc trước đó. Ngược lại, nếu đội ngũ "ẩn danh", dùng hình đại diện giả hoặc lý lịch không kiểm chứng được, đó là dấu hỏi rất lớn.

Thứ ba, tài liệu giới thiệu sơ sài. Trong lĩnh vực công nghệ, dự án uy tín thường có "Sách Trắng" (Whitepaper) - đây là tài liệu giải thích rõ họ làm gì, giải quyết vấn đề gì, công nghệ và mô hình hoạt động ra sao. Nếu tài liệu chỉ toàn những lời hứa mơ hồ, chung chung, hoặc sao chép từ nơi khác, thì cần hết sức thận trọng.

Thứ tư, tập trung vào tiếp thị hơn là công nghệ. Những dự án "scam" thường chi rất mạnh cho truyền thông, thuê người nổi tiếng quảng bá, tổ chức sự kiện rầm rộ, nhưng lại né tránh khi bị hỏi về tiến độ kỹ thuật, đối tác hay mã nguồn.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Thứ năm, thiếu minh bạch về kỹ thuật. Các dự án uy tín thường công khai mã nguồn trên các nền tảng như GitHub để cộng đồng có thể kiểm tra, và họ thuê các công ty độc lập kiểm toán bảo mật hợp đồng thông minh (smart contract - các đoạn mã tự động thực thi giao dịch). Nếu không có bất kỳ kiểm toán hay công bố nào, NĐT nên tránh xa.

Cuối cùng, cộng đồng bị kiểm soát quá chặt. Hãy thử đặt câu hỏi phản biện trong các nhóm thảo luận của dự án, như trên Telegram. Nếu câu hỏi bị xóa, tài khoản bị chặn, đó là tín hiệu rõ ràng cho thấy họ không minh bạch.

Đồng quan điểm, chuyên gia thị trường tài chính Phan Dũng Khánh cũng cho rằng tình trạng lừa đảo hay gian lận, "đục nước béo cò" khi thị trường chính thức vận hành vẫn có thể diễn ra. Ngay cả như thị trường tài chính đã hoạt động hàng trăm năm hay thị trường chứng khoán ra đời vài chục năm đều có những trò lừa đảo. Vì vậy nếu muốn tham gia vào tiền số, NĐT nhất thiết phải nắm được kiến thức cơ bản để hạn chế rủi ro cho chính mình. Đó là phải xem Sách Trắng, tương tự cần đọc bản cáo bạch của DN niêm yết trên thị trường chứng khoán. Việc đọc Sách Trắng để nắm được thông tin cơ bản về quá trình phát triển, nhất là người sáng lập, đội ngũ thực hiện, công nghệ của dự án là gì. Sau Sách Trắng, cần xem xét dự án tiền số đó có được kiểm toán hay không. Việc kiểm toán dự án tiền số là kiểm tra các đoạn code, mã nguồn có đáng tin cậy hay không, có bị những người phát triển cố tình cài lỗi để thao túng dự án sau này…

"Sắp tới khi có những đơn vị được cấp phép tham gia vào thị trường tài sản mã hóa thì NĐT có thể xem những báo cáo từ các DN đưa ra, tương tự các công ty chứng khoán có những báo cáo phân tích về các cổ phiếu. Điều này cũng sẽ giúp các NĐT chưa có nhiều kiến thức, kinh nghiệm hiểu thêm về một dự án tiền số nào đó. Tuy nhiên, điều đó chỉ hạn chế tình trạng lừa đảo, còn việc đầu tư thắng hay thua thì do thị trường và bản thân mỗi NĐT quyết định", ông Phan Dũng Khánh chia sẻ thêm.

Ảnh: Khương Nha

Làm gì để hạn chế tình trạng lừa đảo?

TS Trần Hùng Sơn nhận định, việc Chính phủ thí điểm thị trường tài sản mã hóa là một bước tiến quan trọng, mở ra nhiều cơ hội lớn. Tuy nhiên, cơ hội luôn đi kèm thách thức. Bài toán khó là làm sao để quy định vừa bảo vệ NĐT vừa không "bóp nghẹt" sự sáng tạo. Nếu thủ tục quá phức tạp, DN có thể sẽ lại tìm đường ra nước ngoài. Chính vì vậy, cần xây dựng hành lang pháp lý thông minh; đồng thời nâng cao năng lực quản lý do đây là lĩnh vực mới, đòi hỏi các cơ quan quản lý phải có đội ngũ am hiểu sâu cả công nghệ lẫn tài chính để giám sát hiệu quả. "Khung pháp lý có thể hạn chế lừa đảo, nhưng không thể loại bỏ rủi ro về biến động giá và tấn công an ninh mạng. Vì vậy cuối cùng, yếu tố then chốt là nâng cao hiểu biết cho công chúng. Cần phải có các chương trình giáo dục tài chính để người dân hiểu rằng hợp pháp không đồng nghĩa với không rủi ro", TS Sơn chia sẻ thêm.

Chuyên gia tài chính, TS Nguyễn Trí Hiếu đồng tình: Trước đây do chưa được pháp luật công nhận nên nhiều người dù bị lừa vẫn không dám tố cáo. Đây cũng là lý do khiến nhiều dự án lừa đảo nở rộ. Để hạn chế tình trạng này, cơ quan chức năng cần triển khai nhanh các quy định thí điểm thị trường tài sản mã hóa, từ đó sẽ có các DN được cấp phép chính thức. Hiện nay, quy định chỉ cho phép các DN trong nước phát hành tiền số cho NĐT nước ngoài trong giai đoạn đầu có thể hiểu là một cách hạn chế khi NĐT chưa có nhiều kinh nghiệm. Sắp tới, để tránh những vụ việc lừa đảo có thể xảy ra cũng như khắc phục những khoảng trống trên thị trường, Chính phủ nên cho phép người Việt được tham gia mua tiền số do các công ty trong nước phát hành.

Ông Nguyễn Quang Huy, Giám đốc khoa Tài chính - ngân hàng (Trường ĐH Nguyễn Trãi) chia sẻ thêm, cùng với sự phát triển của công nghệ chuỗi khối, tài sản số đang trở thành một cấu phần quan trọng của kinh tế số toàn cầu. Song song cơ hội, thị trường tài sản số cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro do tính phi tập trung, giao dịch xuyên biên giới và sự hiểu biết chưa đầy đủ của NĐT cá nhân. Không ít trường hợp bị lôi kéo tham gia vào mô hình đầu tư thiếu minh bạch, hoặc sàn giao dịch không được cấp phép. Đây là thách thức thực tế, đòi hỏi một chiến lược quản lý đồng bộ, kết hợp giữa pháp lý, công nghệ, giáo dục cộng đồng.

Theo ông Huy, giải pháp quan trọng là sớm hoàn thiện hành lang pháp lý và chuẩn hóa hoạt động cung cấp dịch vụ tài sản số; tăng cường giám sát, cảnh báo sớm các hành vi có dấu hiệu bất thường, thiếu minh bạch; đồng thời ứng dụng công nghệ phân tích dữ liệu chuỗi khối để phát hiện dòng tiền bất thường. Cùng với đó, việc phổ cập kiến thức tài chính số, kỹ năng nhận diện rủi ro và hiểu biết pháp lý cho người dân cần được coi là nền tảng bền vững. Khi được trang bị đầy đủ thông tin, người tham gia sẽ biết cách lựa chọn nền tảng uy tín, hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình, tránh bị cuốn theo tâm lý đám đông.

"Tài sản số là xu hướng tất yếu của nền kinh tế hiện đại, nhưng chỉ có thể phát huy giá trị khi được quản trị dựa trên khoa học, minh bạch và trách nhiệm. Khi các chủ thể, từ cơ quan quản lý, DN đến người dân cùng chung tay xây dựng hiểu biết và kỷ luật thị trường, VN có thể phát triển một hệ sinh thái tài sản số an toàn, sáng tạo và bền vững", ông Nguyễn Quang Huy cho hay.