Hầu hết giáo viên (GV) đều quen photocopy sách tham khảo, đề thi, bài tập phát cho học sinh (HS). Nhưng ít ai biết rằng hành động này có thể vi phạm quyền tác giả theo luật Sở hữu trí tuệ.
Pháp luật VN cho phép sử dụng hợp lý tác phẩm để giảng dạy nhưng không phải mọi trường hợp photocopy đều được coi là hợp lý. Nếu GV photo vài trang trong một cuốn sách dày để minh họa bài giảng thì có thể chấp nhận được nhưng nếu photo cả cuốn sách giáo khoa bổ trợ hoặc sách bài tập phát cho cả lớp thì đó là vi phạm vì làm giảm đáng kể doanh thu của tác giả và nhà xuất bản.
Vấn đề là pháp luật không quy định cụ thể bao nhiêu trang được phép photo, bao nhiêu bản được coi là hợp lý. Ranh giới mơ hồ này khiến GV dễ vô tình vi phạm. Trong khi đó trách nhiệm pháp lý thuộc về cả GV lẫn nhà trường khi để xảy ra vi phạm có tổ chức.
Một công việc quen thuộc khác là GV khi làm slide bài giảng, video dạy học thường tải nhạc từ YouTube, hình ảnh từ Google. Nhiều người lầm tưởng những gì trên mạng đều miễn phí và được phép dùng tùy ý. Thực tế, mọi bài hát, hình ảnh, video đều được bảo hộ bản quyền ngay khi được tạo ra bất kể có đăng ký hay không. Khi GV dùng những tài nguyên này mà không xin phép thì đó là vi phạm quyền tác giả. Rủi ro càng cao hơn khi nhà trường đăng video bài giảng chứa nội dung vi phạm lên website, fanpage, biến hành vi cá nhân thành vi phạm công khai, dễ bị phát hiện và xử lý.
Ngày nay, việc tìm kiếm thông tin vô cùng dễ dàng nhưng cũng chưa bao giờ tình trạng đạo văn lại phổ biến đến thế. HS copy nguyên văn bài viết trên Wikipedia, ChatGPT, blog cá nhân rồi nộp bài tập mà không trích nguồn. Đây không chỉ là gian lận học đường mà là vi phạm quyền tác giả. Nguyên nhân gốc rễ chính bởi HS không được dạy cách trích nguồn, viết lại ý tưởng bằng ngôn từ của mình.
Ngoài ra, có những hành vi tưởng chừng vô hại nhưng đã vi phạm pháp luật mà HS không biết. Đó là chụp ảnh bạn trong lớp, quay clip bạn trong hoạt động ngoại khóa rồi đăng lên Facebook, TikTok mà không hỏi ý kiến. Pháp luật coi đây là xâm phạm quyền hình ảnh, một bộ phận của quyền nhân thân. Ngoài ra, nhà trường cũng cần có quy định rõ ràng về việc sử dụng hình ảnh HS trong các hoạt động, tránh tình trạng đăng ảnh HS lên fanpage nhà trường mà không xin phép phụ huynh.
Hiện nay, nhiều trường khuyến khích HS làm dự án khoa học, sáng chế nhỏ dưới sự hướng dẫn của GV. Nhưng khi sản phẩm thành công, được đưa đi thi cấp tỉnh, cấp quốc gia, câu hỏi nảy sinh: Ai là chủ sở hữu? HS có được ghi tên tác giả không? Trường có quyền sử dụng sản phẩm này để quảng bá không? Pháp luật quy định: tác giả của tác phẩm là người sáng tạo ra nó. Nếu HS tự nghĩ ra ý tưởng và thực hiện thì các em là tác giả. GV chỉ hướng dẫn thì không phải đồng tác giả, trừ khi có đóng góp sáng tạo thực chất. Nhà trường cũng không tự động sở hữu sản phẩm của HS chỉ vì được làm trong giờ học hoặc dùng cơ sở vật chất của trường.
Giáo dục sở hữu trí tuệ không nhất thiết phải bắt đầu từ những khái niệm phức tạp như bằng sáng chế, thương hiệu, bí mật kinh doanh… Nó cần bắt đầu từ những việc GV, HS và nhà trường làm hằng ngày. Chỉ khi GV, HS hiểu và thực hành đúng những quyền sở hữu trí tuệ cơ bản này thì việc giáo dục về sáng chế, khởi nghiệp bằng tài sản trí tuệ mới có nền tảng vững chắc. Bởi tôn trọng quyền của người khác chính là bước đầu tiên để bảo vệ quyền của chính mình.
