TOÁN HỌC LÀ HẠ TẦNG TRI THỨC VÀ ĐÒN BẨY CHO SỰ PHÁT TRIỂN
Hiện nay cả nước có khoảng trên 80 trường THPT chuyên, đồng nghĩa với có trên 80 khối chuyên toán và mỗi khối sẽ có ít nhất 1 lớp chuyên toán. Như vậy, số học sinh (HS) chuyên toán khá đông đảo, với nhiều nghìn HS đang học tại các trường công ở phổ thông và ở đại học.
Học sinh hào hứng với các sân chơi toán học mang tính ứng dụng thực tiễn
ẢNH: TUỆ NGUYỄN
Đây là kết quả của sự quan tâm rất lớn của Nhà nước tới việc chăm lo bồi dưỡng nhân tài toán học từ khi các em còn rất trẻ. Phải nói rằng lực lượng HS chuyên toán sau khi rời ghế nhà trường phổ thông, được tiếp tục học lên sẽ bổ sung đáng kể vào đội ngũ những người nghiên cứu khoa học cũng như đóng góp vào lực lượng lao động chất lượng cao của VN và quốc tế.
Tính từ năm 1974, qua 51 năm tham gia kỳ thi Olympic toán học quốc tế (IMO), đoàn VN đã đứng thứ 7 về tổng sắp huy chương vàng, bạc và đồng, chỉ sau Trung Quốc, Mỹ, Nga, Hàn Quốc, Hungary và Romania. VN có 3 lần lọt vào top 3 thế giới, với 71 huy chương vàng. Đây được xem là thành tích đáng nể trong các quốc gia tham gia IMO.
Nhiều ý kiến cho rằng kết quả IMO không chỉ phản ánh năng lực cá nhân HS mà đó là thành quả của cả chiến lược phát triển toán học của quốc gia. Nhận định đó là hoàn toàn đúng. Trung Quốc và nhiều nước có nền giáo dục phát triển khác trên thế giới luôn đề cao quan điểm giáo dục toàn diện.
Tuy nhiên, không thể cào bằng dạy học mà cần có giải pháp hữu hiệu nhằm phát hiện và phát triển tối đa năng lực sẵn có của từng HS. Không phải học tất cả, mà là phát triển hài hòa để mỗi học sinh đều có cơ hội tỏa sáng theo cách riêng, độc đáo nhất bản thân.
VN nên chọn toán học làm trụ cột của chiến lược phát triển quốc gia, có vai trò như một "ngôn ngữ chung" của tri thức. Toán học là nền tảng cho khoa học - công nghệ, công cụ hoạch định chính sách và kinh tế, động lực cho đổi mới và sáng tạo và là văn hóa cùng bản sắc trí tuệ mỗi nước.
QUAN ĐIỂM CHIẾN LƯỢC VỀ GIÁO DỤC TOÁN HỌC CỦA NHIỀU QUỐC GIA
Có thể nói, toán học vừa là hạ tầng tri thức vừa là đòn bẩy cho sự phát triển, thậm chí là vị thế chính trị của một quốc gia. Trong kỷ nguyên mới của trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, toán học có vị trí cực kỳ xuất sắc. Từ đó HS chuyên toán là đối tượng đầu tiên cũng như là trước hết được hưởng thụ từ chính chiến lược quốc gia này.
Trong bối cảnh này, mục tiêu IMO chỉ là bề nổi của một chiến lược toán học tổng thể của quốc gia. Khi có chính sách đầu tư giáo dục toán học từ giai đoạn rất sớm sẽ tạo ra sự khác biệt dài hạn về năng lực cạnh tranh và phát triển nhân tài cho đất nước.
Nhiều nước ở châu Á coi giáo dục toán học là chìa khóa để đổi mới về nhân lực cho công nghệ 4.0 và vị thế quốc tế.
Trung Quốc ước muốn vươn lên thành một cường quốc toán học của thế giới; Mỹ đã coi trình độ toán học yếu kém là rủi ro lớn đến khả năng cạnh tranh toàn cầu và an ninh quốc gia. Vương quốc Anh đã nhấn mạnh tới vai trò của giáo dục toán học và nếu thiếu đầu tư cho nó sẽ làm suy yếu về năng lực trí tuệ nhân tạo và nền kinh tế của đất nước và toàn cầu.
Kết quả có được từ kỳ thi IMO đã chứng tỏ quan điểm chiến lược về giáo dục toán học của nhiều quốc gia là hoàn toàn đúng đắn.
Cả 6/6 học sinh VN tham dự IMO 2022 đều giành huy chương, trong đó Ngô Quý Đăng (bìa trái) lần thứ 2 giành huy chương vàng và đạt điểm tuyệt đối 42/42
ảnh: MOET
NÊN MỞ TRUNG TÂM BỒI DƯỠNG NĂNG KHIẾU TOÁN NGOÀI CÔNG LẬP ?
Từ kết quả thi IMO cho thấy năng lực toán học của HS VN rất có tiềm năng. Nếu chúng ta biết đưa ra chiến lược phù hợp cho toán học và triển khai sáng tạo, VN sẽ thành công trên đường đua công nghệ thế kỷ 21 của thế giới.
Chúng ta có Viện Toán học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ VN; Viện Nghiên cứu cao cấp về toán; các trung tâm nghiên cứu toán học thuộc các ĐH; các hội và các câu lạc bộ chuyên ngành toán học; đặc biệt các trung tâm bồi dưỡng năng khiếu toán học… tạo thành hệ sinh thái giáo dục toán học quốc gia phong phú. Tuy nhiên chưa có sự liên kết thông suốt nên chưa thể tạo ra sức mạnh đáng kể cho sự khai sáng những năng lực toán học trẻ.
Từ đây, cần chuyển đổi quan điểm về đào tạo ở các trường chuyên, nhất là các khối chuyên toán. Từ bỏ quan niệm đã thành truyền thống "luyện gà chiến" sang ứng dụng thực tiễn toán học và năng lực tự học cho HS. Học toán để giải quyết vấn đề của thực tiễn cuộc sống, là rèn luyện tư duy phản biện và tư duy hệ thống.
Năng lực toán học phải được thông qua đánh giá các năng lực về giải quyết vấn đề toán học, giao tiếp toán học, mô hình hóa toán học và về tư duy, lập luận toán học. Giáo dục toán học luôn song hành cùng giáo dục kỷ luật cá nhân, đạo đức học thuật, cảm xúc tích cực, nâng cao sức khỏe về tinh thần, thể chất…
Để tăng sức mạnh cho toán học VN, nên chăng ngoài hệ thống trường công là khối chuyên toán, nên mở một số trung tâm bồi dưỡng năng khiếu toán học do các cá nhân hoặc tổ chức ngoài công lập thành lập, tạo sự cạnh tranh lành mạnh và cùng hướng tới mục tiêu toán học không chỉ là một môn học mà còn là trụ cột chiến lược quốc gia.
Cần cải tiến cách đào tạo và tuyển chọn đội tuyển toán
Ngày 22.12.2020, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 2200/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình trọng điểm quốc gia phát triển toán học giai đoạn 2021 đến 2030, trong đó giao Bộ GD-ĐT chủ trì thực hiện chương trình, Viện Nghiên cứu cao cấp về toán là đơn vị thường trực điều phối thực hiện chương trình. Mục tiêu chung của chương trình là tiếp tục phát triển toán học VN bền vững và mạnh mẽ về mọi mặt: nghiên cứu, ứng dụng và đào tạo, tương xứng với tiềm năng trí tuệ của con người VN, đáp ứng yêu cầu của đất nước trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư; đưa toán học trở thành một bộ phận hữu cơ trong sự phát triển chung của khoa học, công nghệ và kinh tế - xã hội; nâng cao vị thế của toán học VN trong khu vực và trên thế giới.
Ở khâu mũi nhọn, VN đã có 51 năm dự kỳ thi IMO, kết quả đã góp phần nâng cao vị thế của VN trên trường quốc tế. Rất nhiều cựu HS IMO sau này đã trưởng thành là các nhà giáo, nhà khoa học lớn cả trong và ngoài nước. Tuy nhiên, cũng bộc lộ những thách thức và bất cập trong khâu tuyển chọn, bồi dưỡng đội tuyển.
GS Lê Anh Vinh, Viện trưởng Viện Khoa học giáo dục VN, người có 11 năm đồng hành, dẫn đội tuyển VN thi IMO, cho biết cách thức chọn đội tuyển của các nước mạnh nhất tham gia IMO với quy trình khá linh hoạt và trong thời gian dài; còn cách chọn đội tuyển của VN đơn giản bằng các kỳ thi HS giỏi cấp tỉnh, cấp quốc gia và từ đó thi chọn đội tuyển dự thi quốc tế. So với 4 nước luôn đứng đầu IMO, VN còn khoảng cách khá lớn trong việc chọn đội tuyển. Do đó, GS Vinh cho rằng nếu chúng ta muốn cạnh tranh top đầu, cần suy nghĩ, cải tiến thêm việc chọn đội tuyển.
Tại hội thảo kỷ niệm 50 năm VN tham dự IMO do Viện Nghiên cứu cao cấp về toán tổ chức cuối năm 2024, ông Hoàng Minh Sơn, Thứ trưởng Bộ GD-ĐT, nêu vấn đề: Bộ GD-ĐT luôn đề cao vai trò môn toán, từ phổ thông đến đào tạo ĐH, sau ĐH, trong nghiên cứu. Hiện nay, với sự phát triển của KH-CN, toán học càng trở nên quan trọng. Tuy nhiên, Thứ trưởng Sơn cũng nêu một thông tin mà theo ông là "đáng buồn": tỷ lệ HS trường chuyên chọn các ngành đào tạo STEM ở ĐH chỉ hơn 25,6% trong khi trung bình HS toàn quốc là hơn 31%... Để duy trì, nâng cao thành tích của đội tuyển toán VN, thúc đẩy dạy học toán, tăng hứng thú và học toán hiệu quả, theo Thứ trưởng Sơn, phải bắt đầu từ phổ thông, làm tốt hơn việc dạy và học toán ở phổ thông, nghiên cứu tốt hơn ở ĐH. Làm sao để toán học không những chiếm nhiều hơn trong chương trình đào tạo mà dạy - học toán phải tạo hứng thú, hiệu quả hơn cho người học.
