Theo Phòng Cảnh sát hình sự Công an TPHCM, 'bắt cóc online' là dạng lừa đảo công nghệ cao, nhắm vào học sinh, sinh viên - lứa tuổi dễ tổn thương, lo lắng, sợ hãi và dễ bị thao túng tâm lý.
Tâm lý non nớt và lỗ hổng kỹ năng
Theo tiến sĩ tâm lý Đào Lê Hoà An, ủy viên BCH Trung ương Hội Tâm lý học Việt Nam, thực tế cho thấy, dù thông minh hay có thành tích học tập tốt, nhiều bạn trẻ vẫn có thể rơi vào bẫy của loại tội phạm này. Nguyên nhân trước hết đến từ đặc điểm sinh lý não bộ. Ở tuổi thanh thiếu niên, vùng não điều khiển lý trí (vỏ não trước trán) chưa phát triển hoàn thiện, trong khi vùng xử lý cảm xúc, đặc biệt là nỗi sợ hãi, lại hoạt động rất mạnh. Khi bị dồn vào tình huống khẩn cấp, cảm xúc sẽ “lấn át” lý trí, khiến các em phản ứng theo bản năng chứ không kịp suy nghĩ thấu đáo.
Một yếu tố quan trọng khác mà tiến sĩ Hòa An gọi là “thiên kiến quyền uy”. Khi kẻ lừa đảo xưng danh công an, viện kiểm sát, dùng giọng nói nghiêm nghị và thuật ngữ pháp lý, nhiều em tin tưởng tuyệt đối và sẵn sàng làm theo yêu cầu. Thủ đoạn này càng nguy hiểm khi kết hợp với "chiến thuật cô lập" - tức yêu cầu nạn nhân "giữ bí mật tuyệt đối” và không liên lạc với bất kỳ ai. Khi mất đi sự hỗ trợ, mất cơ hội kiểm chứng thông tin, nỗi sợ sẽ càng bị khuếch đại.
Bên cạnh đó, nhiều em thiếu kinh nghiệm ứng phó, chưa từng trải qua tình huống khủng hoảng như thế này, nên khi đối diện một kịch bản được dàn dựng chuyên nghiệp, dễ choáng ngợp, mất phương hướng và làm theo hướng dẫn của kẻ xấu.
Tiến sĩ Lê Thị Mai Liên, Trưởng khoa Tâm lý học, Trường ĐH Khoa học xã hội & nhân văn TP.HCM, cũng cho rằng một trong những nguyên nhân khiến học sinh, sinh viên dễ bị nhắm đến trong các vụ lừa đảo nói chung là khả năng phản biện của học sinh, sinh viên còn yếu. “Những bạn bị mắc bẫy thường ít hoặc không kiểm chứng thông tin, dễ tin vào điều người lạ nói”, tiến sĩ Liên nhận định. Bên cạnh đó, theo tiến sĩ Liên, việc bảo vệ thông tin cá nhân trên mạng xã hội của giới trẻ còn nhiều lỏng lẻo, vô tình tạo điều kiện để kẻ xấu theo dõi thói quen, mối quan hệ, địa điểm từng lui tới… Từ đó, kẻ xấu dễ dàng dựng nên những cáo buộc “có vẻ hợp lý” và đánh vào đúng tâm lý sợ hãi của nạn nhân.
"Bắt cóc online" là dạng lừa đảo công nghệ cao, nhắm vào giới trẻ, đặc biệt là học sinh, sinh viên
ẢNH: YẾN THI
Thạc sĩ Lê Minh Tiến, giảng viên xã hội học Trường ĐH Mở TP.HCM, cho rằng tác động của công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) khiến các chiêu trò giả mạo khó nhận biết hơn. Khi không đủ kiến thức và kỹ năng để phân biệt thật - giả, nạn nhân dễ coi thông tin giả là thật.
“Lộ thông tin cá nhân, hậu quả khôn lường”
Theo tiến sĩ Mai Liên, không chỉ học sinh, sinh viên mà kể cả các bậc phụ huynh cũng thường chia sẻ những thông tin cá nhân lên mạng xã hội khá “thoải mái”. Tiến sĩ Liên cho rằng việc dùng mạng xã hội cũng cần có giới hạn. Tiến sĩ Liên nhấn mạnh, không nên chia sẻ thông tin cá nhân, gia đình, hình ảnh người thân, con cái lên mạng xã hội để bảo vệ sự riêng tư và bảo vệ sự an toàn của chính mình. “Khuynh hướng lừa đảo hiện nay rất tinh vi, manh động, chúng ta cẩn trọng ngay từ bây giờ thì sẽ giảm thiểu được rủi ro lộ lọt thông tin cá nhân cho những kẻ xấu và hậu quả khôn lường”, tiến sĩ Liên nói thêm.
Thạc sĩ Trương Quang Trị, Phó trưởng Phòng Công tác sinh viên Trường ĐH Nguyễn Tất Thành, cho biết trường đã tổ chức nhiều buổi sinh hoạt chuyên đề, phổ biến qua website, fanpage, email để hướng dẫn sinh viên nhận diện và xử lý tình huống lừa đảo. Thạc sĩ Trị nhấn mạnh cách để bảo vệ thông tin cá nhân: “Tuyệt đối không cung cấp mã OTP, không nhấp vào đường link lạ, không chia sẻ ảnh thẻ sinh viên hay CCCD công khai trên mạng xã hội. Trong thời đại số, chỉ một thông tin cá nhân bị khai thác sai mục đích cũng có thể gây ra hậu quả khôn lường.”
Thạc sĩ Lê Minh Tiến chia sẻ, nếu nghi ngờ mắc bẫy, sinh viên phải thông tin ngay cho gia đình, nhà trường và các bên có liên quan về tình trạng của mình vì thủ đoạn của các đối tượng lừa đảo là buộc phải giữ bí mật, đe dọa và không cho nạn nhân thông báo với bất kỳ ai. “Nếu cứ im lặng thì càng ngày nạn nhân sẽ càng lún sâu vào bẫy của các đối tượng lừa đảo. Đây cũng là một kỹ năng mà sinh viên đang thiếu”.
Công thức 4 bước: "dừng - thở - kiểm - nối"
Trước nạn "bắt cóc online" liên tục xảy ra, Bộ GD-ĐT cũng đã đưa ra cảnh báo về thủ đoạn "bắt cóc online" học sinh, sinh viên, rồi yêu cầu gia đình chuyển tiền chuộc với 3 bước cụ thể.
Theo tiến sĩ Hòa An, việc trang bị kỹ năng và nâng cao nhận thức là vô cùng cấp thiết để giúp các em tự bảo vệ mình trước những thủ đoạn ngày càng tinh vi. Chia sẻ về cách ứng phó nạn “bắt cóc online”, tiến sĩ Hoà An đưa ra công thức 4 bước đơn giản: “dừng - thở - kiểm - nối”.
Cảnh báo của Bộ GD-ĐT và công thức 4 bước của tiến sĩ tâm lý Đào Lê Hòa An
ĐỒ HỌA: YẾN THI
