NHÓM THÁP L ĐƯỢC "ĐÁNH THỨC" TRỞ LẠI
Khu di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn, nằm lọt thỏm trong một thung lũng hẹp thuộc xã Thu Bồn (TP.Đà Nẵng - trước đây thuộc xã Duy Thu, H.Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam), từ lâu được biết đến như một thánh địa linh thiêng của vương quốc Chămpa cổ đại. Với hơn hàng chục công trình đền tháp lớn nhỏ (bao gồm nhóm tháp L), Mỹ Sơn là trung tâm tôn giáo lớn nhất của người Chăm. Nhóm tháp L nằm trên một ngọn đồi nhỏ, cách nhóm tháp trung tâm B, C, D khoảng 75 m về phía nam. Vị trí cao này vừa mang lại tầm quan sát rộng lớn, bao quát toàn bộ khu đền tháp, vừa tạo nên cảnh quan nổi bật trong tổng thể không gian.
Quá trình khai quật tháp L
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Di vật được phát hiện trong quá trình khai quật tháp L
Năm 1904, nhà khảo cổ học người Pháp Henri Parmentier đã đến Mỹ Sơn. Chính ông là người đã đánh số các nhóm tháp bằng ký hiệu chữ cái từ A đến L. Với nhóm L, ông chỉ để lại những mô tả rất ngắn gọn: một công trình kiến trúc nhỏ bằng gạch hình chữ nhật với hai cửa mở. Năm 1969, nhóm tháp này đã sụp đổ hoàn toàn do chiến tranh khốc liệt, chỉ còn lại phế tích, và dường như đã chìm vào quên lãng.
Mãi đến năm 2019, số phận của nhóm L mới được "đánh thức" trở lại. Trong khuôn khổ một dự án hợp tác quốc tế, tháp L1 lần đầu tiên được khai quật khảo cổ, khảo sát và lập bản đồ di tích. Cuộc khai quật ban đầu mang lại những kết quả bất ngờ. Ngoài công trình L1 được biết đến từ trước, các nhà khảo cổ phát hiện thêm một nền móng kiến trúc nằm phía tây, được đặt tên là L2. Cả hai công trình đều nằm trên trục thẳng đông - tây và được bao quanh bởi một hệ thống tường gạch. Những phát hiện này gợi mở về một công trình có quy mô lớn hơn nhiều so với những gì Henri Parmentier từng mô tả, mở ra một chương mới trong công tác nghiên cứu tại Mỹ Sơn.
Nhận thấy những giá trị văn hóa, lịch sử và kiến trúc tiềm ẩn cần được làm rõ, đặc biệt là những phát hiện mới đầy hứa hẹn, Bộ VH-TT-DL đã ra quyết định cho phép Ban Quản lý di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn tiếp tục phối hợp các đơn vị trong và ngoài nước như Viện Bảo tồn di tích, Viện Khảo cổ học và Quỹ C.M. Lerici (Ý) tiếp tục khai quật nhóm L. Cuộc khai quật được thực hiện trên diện tích 150 m², kéo dài từ ngày 9.5 - 30.7 vừa qua, với mục tiêu mở rộng khu vực khảo sát, thu thập thêm dữ liệu về các cấu trúc tường bao quanh và nghiên cứu các hiện vật gốm, ngói lợp liên quan…, nhằm hoàn thiện các bản vẽ cuối cùng cho đề xuất dự án bảo quản, tu bổ các thành phần kiến trúc trong nhóm tháp L.
Sau cuộc khai quật, các nhà khảo cổ đã đưa ra nhận định ban đầu rằng nhóm tháp L có niên đại từ khoảng giữa thế kỷ 13 và có thể được sử dụng đến đầu thế kỷ 14. Nhưng điều gây ngạc nhiên nhất không phải là niên đại, mà là bản chất của công trình. Các chuyên gia bắt đầu nghi ngờ đây không phải là một đền tháp tôn giáo như những công trình khác tại Mỹ Sơn, mà có thể là một công trình phòng thủ quân sự hoặc công trình dân dụng.
Giả thuyết này được củng cố bởi những phân tích chi tiết của TS Patrizia Zolese từ Quỹ C.M. Lerici (Ý), người trực tiếp tham gia cuộc khai quật. Bà cho rằng công trình tại nhóm L có vị trí rất quan trọng và hoàn toàn khác biệt so với những gì từng được biết đến ở Mỹ Sơn. Bởi quá trình khảo cổ không tìm thấy bất kỳ dấu vết nào của những trang trí tôn giáo, kể cả vật dụng hay đồ thờ cúng, một điều mâu thuẫn hoàn toàn với đặc điểm kiến trúc của hầu hết các đền tháp Chăm.
Hơn nữa, công trình nằm trên một ngọn đồi tương đối cao, có thể nhìn bao quát toàn bộ thung lũng Mỹ Sơn. Vị trí này rất đắc địa cho mục đích quân sự hoặc dân sự. Đặc biệt, việc phát hiện một bức tường bao dài tới 200 m và cao 1,6 m càng củng cố thêm giả thuyết này. "Đó không phải là một đền tháp tôn giáo mà có tính chất như một công trình phòng thủ quân sự hoặc dân sự", TS Zolese quả quyết.
MỚI CHỈ LÀ GIẢ THUYẾT
Từ góc độ quản lý, ông Nguyễn Công Khiết, quyền Giám đốc Ban Quản lý di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn, cũng bày tỏ quan điểm cá nhân ủng hộ giả thuyết nói trên. Bởi, với hiện trạng khai quật hiện có, quan điểm đây là khu vực phòng thủ rất phù hợp. Ông giải thích rằng không hề có sự xuất hiện của một bố cục đền tháp Chăm điển hình (nhà chờ - tháp cổng - đền chính) và đặc biệt, cánh cửa dẫn vào khu tháp L rất rộng, khác biệt so với các cổng ra vào ở khu đền tháp Mỹ Sơn.
Nhóm tháp L được lấp lại sau khi khai quật diện tích 150 m²
Số lượng lớn ngói được phát hiện khi khai quật tháp L
Ông Khiết cũng cho hay các chuyên gia Ý sẽ tiếp tục phối hợp để xây dựng cơ sở dữ liệu và phục vụ cho dự án khai quật tiếp theo vào năm 2026. Nếu thực sự nơi đây là khu vực phòng thủ quân sự như nhận định hiện nay thì phải nói rằng thông tin này mới nhất từ trước đến nay. Đồng thời, đây sẽ là cơ hội tốt để so sánh đối chiếu với các nền văn hóa tương đồng trong khu vực Đông Nam Á. "Những phát hiện mới tại nhóm tháp L đã góp phần nhận diện giá trị của các kiến trúc muộn tại di sản thế giới Mỹ Sơn, mở rộng không gian kiến trúc đền tháp. Nếu được trùng tu, tháp L sẽ tạo thêm một điểm tham quan, nghiên cứu lý tưởng cho du khách và các nhà khoa học trong thời gian tới", ông Khiết chia sẻ.
Trao đổi với PV Thanh Niên, TS Nguyễn Ngọc Quý (Viện Khảo cổ học, người chủ trì dự án đợt thăm dò khai quật lần này), cho biết khả năng khu tháp L là công trình phòng thủ quân sự chỉ mới là giả thuyết mà các chuyên gia đặt ra để nghiên cứu. Hiện nay khu tháp L mới chỉ khai quật được khoảng 150 m², trong khi diện tích rộng đến mấy ngàn mét vuông. Để có được câu trả lời chính xác, cần phải tiến hành thêm vài cuộc khai quật quy mô lớn nữa, thậm chí phải khai quật hết toàn bộ diện tích của khu tháp L.
TS Nguyễn Ngọc Quý còn đưa ra một suy nghĩ khác, rằng toàn bộ quần thể khu đền tháp Mỹ Sơn đều liên quan đến các đền tháp thờ cúng của Vương quốc Chămpa. Vì vậy, nếu có công trình phòng thủ nào đó thì phải nằm ở phía ngoài. Ông nghi ngờ chính "khu nhà đôi" mới có thể là khu tháp canh, khu chuẩn bị hành lễ, khu canh giữ hay khu vực phòng thủ, nhưng cũng cần phải tiếp tục nghiên cứu mới có thể xác định chính xác.
Gợi lại quan điểm của Henri Parmentier, người từng cho rằng công trình L là cổng ra vào của Mỹ Sơn, TS Nguyễn Ngọc Quý cho biết một số nhà nghiên cứu trong nước cũng có chung quan điểm này. Tuy nhiên, sau đợt khai quật mới đây, khu L đã xuất hiện hình hài của một tháp riêng biệt, chứ không phải là một cái cổng ra vào. "Sau khi khai quật, bà Patrizia Zolese nhận định khu tháp L là một công trình phòng thủ thì mình phải tôn trọng giả thuyết này. Nhưng để chứng minh được thì cần thời gian. Bây giờ cũng chỉ mới dừng lại ở giả thuyết thôi", TS Nguyễn Ngọc Quý nói.
