Trong mắt người bình dân Quảng Ngãi, cửa Đại đẹp và nên thơ với núi, sông, làng mạc, bãi cát, ghềnh biển như quần tụ bên nhau:
Tư Nghĩa, cửa Đại là đây
Gành Hào, núi Quế đá xây nên chùa
Dưới thời bông súng nở đua
Ngó lên trên chùa đá dựng kiểng giăng
Ngó qua bên xóm Trường An
Ngó xuống hòn Sụp cát vàng soi dương
(Ca dao Quảng Ngãi)
Tên cửa Đại là cách người Quảng Ngãi gọi tắt địa danh Đại Cổ Lũy, phân biệt với cửa Đại Chiêm (cũng gọi tắt là cửa Đại) của sông Thu Bồn (TP.Hội An, Quảng Nam).
Cách đây chừng nửa thế kỷ, trong dân gian, cửa Đại còn được gọi là cửa Đợi. Đợi là một biến âm của Đại (大), từ Hán Việt, có nghĩa là lớn, to.
Rạng đông cửa Đại Cổ Lũy
Ảnh: L.H.K
Trong thư tịch chính thống VN, tập Dư địa chí của Nguyễn Trãi là tài liệu khá sớm ghi chép về cửa Đại Cổ Lũy, bằng tên gọi Chiêm Lũy lịch môn. Chiêm Lũy là tên vùng đất Quảng Ngãi từ thời nhà Hồ. Theo GS Hà Văn Tấn, chữ Chiêm (占), trong Chiêm Lũy có thể đã bị đọc nhầm tự dạng ra chữ Cổ (古), thành Cổ Lũy lịch môn hay Cổ Lũy môn, nghĩa là cửa Cổ Lũy. Người viết cho rằng không phải đọc nhầm, mà là các nhà cai trị và các nhà viết sử của các triều đại phong kiến VN đã cố tình viết và đọc chệch đi, có dụng ý.
Sách Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn. Quyển thứ X - tỉnh Quảng Ngãi, mục Cửa quan và tấn sở, sách này chép: "Tấn Đại Cổ Lũy: Ở cách huyện Chương Nghĩa 17 dặm về phía đông bắc, cửa biển rộng 230 trượng, thủy triều lên sâu 14 thước, thủy triều xuống sâu 10 thước, phía nam là cửa biển lớn; nước sâu, cạn tàu thuyền đều do đấy; phía bắc là cửa biển nhỏ, tàu thuyền không thông. Có đặt thủ ngự và hiệp thủ, lại lấy dân phụ lũy sung việc trú phòng. Lại thôn Cổ Lũy, phía đông bắc dựa ven bờ biển, phía tây nam là giáp chỗ giao lưu của sông Vệ và sông Trà, cách xa làng xóm, trông như ở trong khói nước lờ mờ, là một trong "Mười cảnh Quảng Ngãi" đề là "Cổ Lũy cô thôn". Dân địa phương làm nghề dệt chiếu và đánh cá". (Đại Nam nhất thống chí; NXB Thuận Hóa; 1992; trang 433).
Cầu Cổ Lũy
Ảnh: L.H.K
Liên quan đến cửa Đại - Đại Cổ Lũy, có 2 địa danh nằm ở hai bên bờ sông Trà Khúc. Bên hữu ngạn là thôn Cổ Lũy (thuộc xã Nghĩa Phú), TP.Quảng Ngãi, nay chia tách thành 3 thôn: Cổ Lũy Bắc (Vĩnh Thọ), Cổ Lũy Nam và Cổ Lũy Làng Cá. Bên tả ngạn là thôn Cổ Lũy, một trong 4 thôn của xã Tịnh Khê (TP.Quảng Ngãi). Chính vì sự xuất hiện của địa danh Cổ Lũy ở cả hai bờ sông mà nhiều bài báo khi viết về cửa Đại và cầu Cổ Lũy (bắc qua sông Trà Khúc, đoạn gần cửa Đại Cổ Lũy) hay bị nhầm, khi gọi Cổ Lũy Bắc ở bờ Nam, Cổ Lũy Nam ở bờ Nam. Thật ra, như trên đã dẫn, cả 2 thôn Cổ Lũy Bắc và Cổ Lũy Nam đều ở bờ Nam và thuộc xã Nghĩa Phú.
Thôn Cổ Lũy xưa (thuộc xã Nghĩa Phú) nằm cách chân núi Phú Thọ (Thạch Sơn) một dòng sông nhỏ (sông Phú Thọ), mang vẻ đẹp cô liêu trầm mặc, màu nước lẫn màu trời trong bàng bạc sương khói lúc hoàng hôn, nên được ca ngợi là "Cổ Lũy cô thôn", một trong những thắng cảnh nổi tiếng của tỉnh Quảng Ngãi.
Phong cảnh làng Cổ Lũy
Ảnh: L.H.K
Nguyễn Cư Trinh (1716 - 1767), ông quan văn võ song toàn, từng là Tuần phủ Quảng Ngãi, có bài thơ nôm ca ngợi Cổ Lũy cô thôn, được người đời truyền tụng:
Giặc giã đời mô đã dẹp rồi
Lũy xưa còn đắp xóm mồ côi.
Đá xây quanh quất theo bờ biển,
Người ở cheo leo dưới cửa lồi.
Trông thấy thuyền tình ba bốn phía,
Vẳng nghe trống giục một đôi hồi.
Hỏi thăm tạo hóa bao giờ đó
Thạch trận về đây mới đắp bồi.
Vào một ngày nắng đẹp, đứng trên núi Thiên Mã ở bờ bắc sông Trà Khúc, có thể thu vào trong tầm mắt một vùng không gian thoáng đãng với núi, sông, trời, biển hòa hợp cùng làng mạc, ruộng đồng thành một bức tranh sơn thủy hữu tình.
Về đêm, cửa Đại Cổ Lũy đẹp đến diệu kỳ. Năm 1942, khi về Thu Xà, một làng nhỏ nằm bên cửa Đại Cổ Lũy để thăm người bạn thơ Bích Khê và gia đình, thi sĩ Hàn Mặc Tử đã viết bài thơ văn xuôi tuyệt tác Chơi giữa mùa trăng khi được lênh đênh trên cửa Đại Cổ Lũy vào một đêm rằm:
"Sông? Là một giải lụa bạch, không, là một đường trăng trải chiếu vàng, hai bên bờ là động cát và rừng xanh và hoang vu và thanh tịnh. Chị tôi và tôi đồng cầm một mái chèo con, nhẹ nhàng lùa những dòng vàng trôi trên mặt nước".
Đã có những câu văn mang đầy hình ảnh mỹ lệ, nhịp điệu chuyển động như thể chơi vơi cùng sóng nước thì liệu người sau còn có thể viết gì về cửa Đại Cổ Lũy nữa không? (còn tiếp)
