Sau khi học hết tiểu học tại Trường Hàng Vôi, Vũ Trọng Phụng phải thôi học để đi làm kiếm sống vào khoảng năm 14 tuổi. Sau 2 năm làm ở nhà hàng Gôđa, nhà in Viễn Đông, ông chuyển hẳn sang làm báo, viết văn chuyên nghiệp.
Nhà văn Vũ Trọng Phụng
Ảnh: Tư liệu
Vũ Trọng Phụng là một trong những nhà văn - nhà báo sớm nhất và xuất sắc nhất đưa thể loại phóng sự điều tra lên hàng nghệ thuật báo chí hiện thực ở VN. Với tuổi đời ngắn ngủi, nhưng ông để lại dấu ấn chói lọi trong báo chí với hàng trăm bài viết sắc sảo, trong đó nổi bật là những phóng sự như: Kỹ nghệ lấy Tây (1934); Lục xì (1937); Cạm bẫy người (1933); Dân biểu và dân biểu (1935); Số đỏ (1936), ban đầu là truyện dài kỳ đăng báo, mang đậm chất phóng sự hiện thực và giễu nhại xã hội.
Nhà văn Vũ Trọng Phụng kiếm sống chật vật, bấp bênh bằng nghề viết báo, viết văn chuyên nghiệp. Khoảng năm 1937 - 1938, ông bị lao phổi nhưng không có tiền chữa bệnh. Những ngày cuối đời, trên giường bệnh ông từng phải thốt lên với nhà văn Vũ Bằng: "Nếu mỗi ngày tôi có một miếng bít tết để ăn thì đâu có phải chết non như thế này". Vũ Trọng Phụng mất ngày 13.10.1939 tại Hà Nội, ở tuổi 27.
Những bài viết của ông là những lát cắt sắc lạnh vào đời sống xã hội tư sản thành thị, lột trần sự giả dối, lố bịch, thối nát dưới lớp vỏ văn minh Tây hóa. Ngòi bút báo chí của ông vừa sắc sảo, táo bạo, vừa đầy chất văn chương và châm biếm sâu cay. Năm 1936, Vũ Trọng Phụng đạt được nhiều thành công trong mảng sáng tác tiểu thuyết. Ông lần lượt cho ra đời 4 tiểu thuyết rất thành công: Giông tố, Số đỏ, Vỡ đê, Làm đĩ. Trong đó Số đỏ xuất sắc hơn cả, được xem như tác phẩm ghi lại dấu ấn của Vũ Trọng Phụng trong văn học đương đại.
Trong các tác phẩm phóng sự báo chí tiêu biểu của Vũ Trọng Phụng, Kỹ nghệ lấy Tây (báo Đời Nay, 1934) đã bóc trần một "ngành công nghiệp phi pháp" - nơi nhiều phụ nữ Việt cố tình săn đón, lấy chồng Tây (Pháp) để đổi đời. Với hàng loạt câu chuyện cười ra nước mắt, ông không chỉ vạch mặt sự xuống cấp đạo đức, vật chất hóa tình cảm, mà còn phê phán xã hội thực dân đã tạo ra những giá trị đảo điên. Đây không chỉ là bài báo điều tra mà còn là một công trình xã hội học, mô tả chi tiết cả một tầng lớp sống dựa vào thân xác và mưu mẹo.
Còn Lục xì (Hà Nội báo, 1937) là một trong những phóng sự gây sốc nhất thời kỳ đó. Vũ Trọng Phụng đi sâu điều tra nhà hộ sinh và nạn phá thai, mô tả cảnh tượng rùng rợn, hỗn loạn và đầy máu, là thứ mà xã hội thời đó cố tình giấu kín. Tác phẩm Cạm bẫy người (Tiểu thuyết thứ bảy, 1933) là thiên phóng sự viết về nạn mại dâm, lừa đảo, trộm cắp và môi giới người ở đô thị lúc bấy giờ. Qua từng trường hợp, từng nhân vật, Vũ Trọng Phụng cho thấy một xã hội bế tắc, đầy bạo lực, nơi con người bị biến thành công cụ, nạn nhân của chính những cạm bẫy mà họ buộc phải tự giăng ra để sinh tồn.
Điều đáng nói, đặc điểm ngôn ngữ báo chí của Vũ Trọng Phụng là chất phóng sự vừa chân thật, vừa sắc lạnh, vừa có sức tấn công mạnh mẽ, với các đặc trưng nổi bật: Sử dụng lối viết "bóc trần sự thật" đến tận cùng, không dùng ngôn từ hoa mỹ, ông gọi thẳng tên sự vật, hiện tượng. Ông quan niệm: "Viết văn là cầm dao mổ xẻ xã hội", nhờ đó, ngòi bút của ông gây chấn động xã hội, ép người ta phải đối mặt với sự thật, thay vì che giấu nó dưới cái vỏ đạo đức giả.
Một đặc điểm nổi bật là Vũ Trọng Phụng kết hợp tự sự báo chí với giọng điệu tiểu thuyết hóa. Khác với phóng sự khô khan, ông xây dựng tuyến nhân vật, đối thoại, tình huống kịch tính, khiến bài viết báo chí của ông như những truyện ngắn đặc sắc. Người đọc vừa tiếp cận thông tin thật, vừa bị cuốn vào kịch bản sống động, dễ nhớ và ám ảnh. Dù viết phóng sự, ông không bao giờ "trung lập". Ông dồn dập những câu ví von, so sánh, ẩn dụ mang màu sắc giễu nhại, tạo ra hiệu ứng phê phán xã hội vừa đau xót vừa mỉa mai, ví dụ: trong Kỹ nghệ lấy Tây, ông gọi người phụ nữ săn chồng Tây là "nạn nhân của xã hội biết nuôi hy vọng bằng nước hoa Tây và lòng ham tiền của người mẹ"...
Các nhà báo sau này có thể nhận thấy các bài học báo chí bổ ích từ phong cách hành văn của Vũ Trọng Phụng như: Dám nói sự thật, dám đụng vào điều cấm kỵ. Ông dạy người làm báo phải can đảm đi đến tận cùng của sự thật, kể cả khi đụng chạm tới các vấn đề "nhạy cảm" như phá thai, mại dâm, quan hệ quyền lực, nạn thực dân… Ông có quan điểm "Không có báo chí đúng nghĩa nếu né tránh hiện thực".
Với Vũ Trọng Phụng, viết báo phải sống trong thực địa để nhập vai, để hiểu cuộc sống. Ông sống cùng nhân vật, điều tra tận nơi, nhập vai, hóa thân, giống như nhà báo hiện trường thực thụ. Đây là nguyên tắc cơ bản nhưng dễ bị lãng quên trong thời đại báo chí "google search".
Vũ Trọng Phụng không chỉ là nhà văn trào phúng bậc thầy mà còn là một nhà báo hiện thực bậc nhất, đặt nền móng cho thể loại phóng sự điều tra ở VN. Câu nói của Vũ Trọng Phụng như một lời nhắc những người làm báo hôm nay: "Làm báo là dấn thân. Viết báo là hành động. Câu chữ phải có máu, mồ hôi và cả sự đau đớn của người chứng kiến". (còn tiếp)
