Bảo cử ràng buộc trách nhiệm chặt chẽ
Nếu tiến cử căn cứ thực tài và đức độ, không đặt nặng xuất thân thì "lệ bảo cử người có danh vọng và tư cách để triều đình nghị bàn mà giao những trọng chức về văn hay về võ", Việt Nam văn minh sử thông tin. Theo nghiên cứu Tổ chức chính quyền trung ương dưới triều Lê Thánh Tông (1460 - 1497) của Lê Kim Ngân, biện pháp bảo cử mục đích: "Cung cấp thêm nhân tài vào giúp việc cho guồng máy cai trị, bổ túc cho lệ khoa cử […] giúp cho số người có tài, nhưng vì một trường hợp nào đó không ứng thí được, có thể đem tài mình ra thi thố". Bảo cử được thực hiện lần đầu thời vua Lê Thánh Tông năm Nhâm Dần (1482) khi vua định lệnh bảo cử quan Thừa ty.
Sách Tổ chức chính quyền trung ương dưới triều Lê Thánh Tông (1460 - 1497) nghiên cứu lệ bảo cử
ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA
Theo Toàn thư, sắc chỉ năm Giáp Thìn (1484) nêu rõ những phẩm chất cần có của người được bảo cử: "Người nào từng biết rõ người nào đó quả có tài năng, kiến thức, thanh liêm, có thể bổ làm chức gì, thì các quan khoa, đài, phải cùng biên chép, chua sổ rõ ràng". Tiêu chí của người được bảo cử về chuyên môn là có tài năng, học vấn tốt, về phẩm chất phải thanh liêm. Với quy chuẩn này, nhà nước mong muốn có được người tài năng, liêm khiết để đem tài năng, đức hạnh phục vụ hiệu quả.
Ngoài ra, tiêu chí bảo cử những chức vụ, vị trí khác nhau có những quy định cụ thể. Đối với quan Tổng binh, đối tượng được bảo cử phải là vệ quan thuộc các nha môn, có học thức, tài năng, uy tín, liêm khiết, siêng năng (lệ bảo cử Tổng binh năm Đinh Mùi - 1487); với quan làm việc ở Hình bộ về chuyên môn phải qua hai kỳ khảo khóa trở lên, thạo việc, am hiểu hình luật, về tư cách phải là người thanh liêm, ngay thẳng (lệ bảo cử quan Hình bộ năm Kỷ Dậu - 1489). Theo Kiến văn tiểu lục, thời vua Lê Thánh Tông quy định bảo cử Hiến sát thuộc Hiến sát sứ ty phải chọn người thanh liêm, có kinh nghiệm thuộc Lục khoa, Lục tự hoặc Ngự sử đài, trải qua 4 lần khảo khóa, tức làm quan được 12 năm.
Theo Lê Kim Ngân, thủ tục tiến hành bảo cử qua hai bước: Thứ nhất, các quan đứng đầu các nha môn nếu khuyết chức nào, đề cử người mình thấy xứng đáng với chức đó cho bộ Lại. Lại khoa, Ngự sử đài ghi chép lại để làm bằng chứng về sau. Thứ hai, bộ Lại xét người được bảo cử đáp ứng đủ yêu cầu với chức vụ được bảo cử, sẽ tâu lên vua. Vua đồng ý thì ban chiếu chỉ xuống, chuyển cho các quan trong triều tra xét lại và chuyển qua Lại khoa xét lần cuối. Bộ Lại làm sắc mệnh và bằng khám hợp (mảnh giấy có đóng dấu chia làm hai để khi kiểm tra thì đối chiếu hai nửa với nhau), cấp bằng cho người được bảo cử nhận chức vụ.
"Thu được hiệu quả là chọn được người"
Về trách nhiệm của cá nhân, tổ chức bảo cử, sắc chỉ năm Giáp Thìn (1484) của vua Lê Thánh Tông có đoạn: "Người được bảo cử, nếu có kẻ bỉ ổi, tham nhũng không làm việc, làm quan không công trạng gì, thì phải tra xét xem viên quan nào đã bảo cử bậy người ấy, tâu hặc lên để tra xét"; lệ bảo cử Tổng binh năm Đinh Mùi (1487) viết: "Ai dám riêng tư mà bảo cử bậy kẻ bỉ ổi, hèn kém tham ô, lười nhác thì bị trị tội". Mức phạt thấp từ quở trách, phê bình như trường hợp năm Đinh Hợi (1467) vua khảo thi thầy dạy Thái tử là Đông cung thị giảng Vũ Nguyên Tiềm và Tạ Bưu nhưng bài làm đều kém. Ngài quở trách Nguyễn Như Đổ, Trần Phong và Trần Thốc về tội bảo cử sai. Còn hai người kia đều bị bãi chức.
Ngự sử đài có trách nhiệm trong ghi chép danh sách người được bảo cử
NGUỒN: SÁCH LỊCH SỬ VIỆT NAM BẰNG TRANH: THỜI LÊ SƠ, TẬP 8, NXB TRẺ
Đối với người được bảo cử, nếu làm việc tốt, có công trạng, thanh liêm, cần mẫn sẽ được cất nhắc lên vị trí cao hơn. Trường hợp Dương Trực Nguyên được bảo cử, tỏ rõ tài năng nên liên tục được thăng chức, từ Lại khoa đô cấp sự trung lên Đô đình úy năm Canh Thân (1500), sau làm Đô ngự sử. Ngược lại, kẻ được bảo cử bất tài, lại tham ô, nhũng lạm sẽ bị xét xử theo luật pháp, như Vũ Nguyên Tiềm, Tạ Bưu ở trên.
Nhờ quy định chặt chẽ, ràng buộc trách nhiệm, lệ này có tác dụng thiết thực bởi "người được bảo cử khi nhận chức vụ rồi, vừa phần phải biết sợ mà tuân theo pháp lệnh, vừa phải cảm cái tình tri ngộ của người bảo cử chịu trách nhiệm mà có những ràng buộc tinh thần, không dám làm điều bậy", Việt Nam văn minh sử ghi. Lệ bảo cử kéo dài 45 năm từ năm Nhâm Dần (1482) cho đến hết thời Lê sơ. Vua Thánh Tông là vị vua áp dụng biện pháp bảo cử nhiều nhất cũng như đưa ra nhiều quy định cho từng vị trí bảo cử giúp lệ này phát huy tác dụng, "nhờ thế mà đời Hồng Đức đã được nhiều quan chức tốt".
Về tính hiệu quả, lệ này tạo động lực cho người thực tài, liêm khiết cố gắng phục vụ để được đồng liêu và các cơ quan tuyển bổ bảo cử vào vị trí xứng đáng. Nhận xét về lệ bảo cử, Phan Huy Chú ghi: "Bấy giờ việc ấy làm thận trọng, mà trừng phạt lại nghiêm, cho nên không ai dám bảo cử thiên tư, các chức đều xứng đáng, rốt cùng thu được hiệu quả là chọn được người". (còn tiếp)
(Lược trích từ tác phẩm Nhà Lê sơ (1428 - 1527) với công cuộc chống nạn "sâu dân, mọt nước" - NXB Tổng hợp TP.HCM, có bổ sung tư liệu)
