Những sáng tác của Nguyễn Thi viết ở chiến trường miền Nam không chỉ là minh chứng sống động cho tài năng của một người cầm bút dấn thân, mà còn góp phần to lớn vào việc định hình và phát triển dòng văn học kháng chiến chống Mỹ, một giai đoạn rực rỡ của văn học VN hiện đại.
Các tác phẩm của ông đều lấy bối cảnh chiến trường miền Nam khốc liệt. Trong những tác phẩm ấy, Nguyễn Thi không chỉ miêu tả cuộc chiến một cách sắc lạnh, mà còn khắc họa sinh động hình ảnh những người dân Nam bộ chân chất, mạnh mẽ và đầy nghĩa tình, những con người vừa biết cầm súng đánh giặc, vừa yêu đời, yêu gia đình, và sống đầy nội lực.
Đặc biệt, hình tượng người phụ nữ miền Nam trong văn Nguyễn Thi hiện lên vô cùng nổi bật. Từ chị Út Tịch, người mẹ gan góc trong Người mẹ cầm súng, đến người mẹ hiền hậu trong Mẹ vắng nhà, tất cả đều là những biểu tượng của sự hy sinh, của tình mẫu tử hòa trong lý tưởng cách mạng. Nguyễn Thi đã làm nổi bật vẻ đẹp vừa mềm mại vừa bất khuất của những người mẹ, người chị trong thời chiến là những nhân vật không hề yếu đuối mà là trụ cột tinh thần trong từng gia đình, từng đơn vị chiến đấu.
Nhà văn Nguyễn Thi
ẢNH: TƯ LIỆU
Văn Nguyễn Thi mang đậm dấu ấn chủ nghĩa hiện thực cách mạng, nhưng đó không phải là hiện thực khô cứng, khuôn mẫu, mà là thứ hiện thực sống động, sâu sắc đến tận tầng sâu tâm lý con người. Ông không né tránh sự tàn bạo của chiến tranh, có máu, có chết chóc, có giằng xé nội tâm nhưng tất cả đều được ông viết bằng một trái tim nhân hậu, không chỉ ca ngợi sự anh hùng mà còn khắc họa rõ nỗi đau, tình cảm và khát vọng sống.
Ngôn ngữ trong văn ông giàu hình ảnh, gợi cảm và đặc biệt thấm đẫm sắc thái Nam bộ từ giọng điệu, từ ngữ đến phong cách miêu tả. Nguyễn Thi đã thấu hiểu sâu sắc tâm lý, lối sống và tâm hồn người dân nơi đây. Ông viết về miền Nam bằng chính cảm nhận của người trong cuộc. Văn ông vì thế gần gũi, mộc mạc, mà vẫn sâu cay và đầy sức nặng tư tưởng. Nguyễn Thi đến với văn học không chỉ bằng tài năng mà còn bằng sự sống và cái chết của chính mình. Ông không phải nhà văn "ngồi viết ở hậu phương", mà đã xông pha trực tiếp vào trận tuyến, ghi chép, quan sát, rồi viết như một người lính mang bút thay súng. Vì thế, văn Nguyễn Thi mang một giá trị tư liệu sống, đồng thời cũng là tư tưởng nghệ thuật sắc bén, phản ánh chân thực một giai đoạn lịch sử đầy biến động.
ĐẬM TÍNH HIỆN THỰC KHỐC LIỆT
Nhà văn Nguyễn Thi, tên khai sinh Nguyễn Hoàng Ca, bút danh Nguyễn Thi, Nguyễn Ngọc Tấn. Ông sinh năm 1928, quê Hải Hậu, Nam Định, đảng viên Đảng Cộng sản VN, hội viên sáng lập Hội Nhà văn VN năm 1957; hy sinh năm 1968.
Lúc nhỏ ông học ở quê, sau theo người thân vào Sài Gòn kiếm sống. Kháng chiến chống Pháp bùng nổ, ông tham gia quân đội, làm công tác tuyên huấn, đội trưởng đội Văn công sư đoàn 330, sau đó về tạp chí Văn nghệ quân đội (1957) biên tập văn xuôi. Từ năm 1962 ông đi chiến trường, công tác tại Cục Chính trị Quân giải phóng miền Nam, thành viên sáng lập và tham gia phụ trách tạp chí Văn nghệ quân giải phóng. Ông từng có mặt ở nhiều nơi gian khổ, ác liệt như Bến Tre, Đồng Tháp Mười… Trong cuộc tổng tấn công Tết Mậu Thân năm 1968, ông đi theo một mũi của Quân giải phóng và đã hy sinh. Nơi ông hy sinh nay được mang tên ông, đường Nguyễn Thi, TP.HCM.
Nguyễn Thi là một hiện tượng độc đáo của văn học thời chiến tranh. Phong cách văn chương Nguyễn Thi mang đậm tính hiện thực khốc liệt nhưng đầy nhân văn. Ông không né tránh những đau thương, mất mát của chiến tranh và viết rất chân thực, thậm chí khốc liệt từ cái chết, sự chia ly đến những trận đánh ác liệt, nhưng ẩn sâu trong đó là lòng yêu thương, khát vọng sống và phẩm chất kiên cường của con người. Ông có lối viết sắc sảo, giàu chất điện ảnh và nội tâm. Nguyễn Thi thường dùng các thủ pháp điện ảnh như cắt cảnh, lồng ghép hồi ức, dẫn truyện từ góc nhìn nhân vật.
Tác phẩm ông đậm đặc giọng điệu, hình ảnh, cách sống, tư duy và ngôn ngữ của người dân miền Nam chân chất, trực tính, giàu tình cảm và quyết liệt trong chiến đấu. Ông gợi mở hướng viết chiến tranh bằng góc nhìn cá nhân, nội tâm hóa nhân vật. Ông truyền cảm hứng cho thế hệ sau viết về chiến tranh không chỉ bằng hào quang chiến thắng, mà còn bằng những trăn trở, nỗi đau, ký ức và sự hồi sinh từ mất mát. (còn tiếp)
Tác phẩm đã in
Hương đồng nội (thơ, bút danh Nguyễn Ngọc Tấn, 1950); Trăng sáng (truyện ngắn, bút danh Nguyễn Ngọc Tấn, 1960); Đôi bạn (truyện ngắn, bút danh Nguyễn Ngọc Tấn, 1965); Truyện và ký Nguyễn Thi (1969); Năm tháng chưa xa (ghi chép, 1972); Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thi toàn tập (4 quyển, 2.700 trang, 1996) trong đó có các tác phẩm: Những sự tích đất thép, Ước mơ của đất, Cô gái đất dừa, Sen trong đồng, Ở xã Trung Nghĩa… và một số tác phẩm còn đang viết dở dang được rút từ di cảo.
Nguyễn Thi được trao Giải thưởng Văn nghệ Cửu Long giang (Nam bộ, 1949 - 1950) với tập thơ Hương đồng nội; Giải thưởng Văn nghệ Nguyễn Đình Chiểu năm 1965 với tập truyện ký Người mẹ cầm súng; Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật đợt II, năm 2000.
