Người "giữ lửa"
Nằm nép mình dưới chân núi Là, Làng văn hóa dân tộc Cao Lan thôn Động Sơn (xã Chân Sơn, H.Yên Sơn, Tuyên Quang) hiện lên như một bức tranh yên bình với những nếp nhà sàn cổ ẩn mình giữa thiên nhiên xanh mát. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với cảnh quan hùng vĩ mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của đồng bào dân tộc Cao Lan.
Kiến trúc, không gian nhà sàn ở Động Sơn (xã Chân Sơn, H.Yên Sơn, Tuyên Quang) được bảo tồn
ảnh: Thanh Tùng
Theo lời giới thiệu của Trưởng thôn Động Sơn Ma Văn Thông, chúng tôi tìm đến nhà ông Đặng Tiến Dũng, người ngày đêm miệt mài nghiên cứu, sưu tầm và bảo tồn nét đẹp văn hóa của đồng bào dân tộc Cao Lan. Trong căn nhà sàn mang đậm nét văn hóa Cao Lan, rót một chén nước chè mời khách, ông Dũng bắt đầu giới thiệu từng cuốn sách cổ, những vật dụng đã có tuổi đời hàng trăm năm. Ông bảo rằng, mình được nuôi dưỡng và lớn lên trong cộng đồng dân tộc Cao Lan, thế nên văn hóa dân tộc là cội nguồn, là hồn cốt, là tài sản quý báu cha ông để lại cần được giữ gìn…
Ông Dũng kể: "Trước đây, thôn chỉ có 6 hộ người Cao Lan từ Hòa Bình di cư lên. Ngày đó, tên thôn là Động Móc, bởi giữa làng có cây móc to sừng sững. Trải qua biết bao thăng trầm lịch sử, cây móc như biểu trưng ngọn nguồn sức mạnh của làng Cao Lan, cùng dân làng bám trụ, sinh sôi đến bây giờ. Sau này khi chia tách, thôn đã được đổi tên là Động Sơn. Chữ "sơn" bắt đầu từ "núi Là". Thoát khỏi những định kiến xưa cũ và những phong tục lạc hậu, người Cao Lan ở Động Sơn ngày nay đã cùng nhau xây dựng đời sống mới gắn với việc bảo tồn nét đẹp văn hóa dân tộc mình".
Sinh ra trong gia đình truyền thống nên ông Dũng am hiểu về tín ngưỡng, văn hóa, phong tục tập quán của dân tộc mình. Không chỉ đọc, viết thành thạo chữ Hán Nôm, ông còn lưu giữ "kho tàng" sách cổ với trên 200 cuốn khác nhau. Các cuốn sách đều được ông cất giữ cẩn thận trong tủ gỗ. Ông bảo đó là tài sản mà cha ông để lại. Tất cả những phong tục tập quán, văn hóa của đồng bào Cao Lan được viết gọn trong từng cuốn. Nội dung sách tập hợp những tri thức, kinh nghiệm xem ngày lành tháng tốt, sách dạy viết chữ, cách sống, dạy cách xưng hô, ứng xử, văn hoá, đạo đức ở đời.
Trang phục của đồng bào Cao Lan ở Tuyên Quang
ảnh: Thanh Tùng
Ông Dũng cho biết, từ năm 16 tuổi đã miệt mài theo bố học chữ, học đạo làm người. Đến năm 20 tuổi, ông đã thấm nhuần tư tưởng đạo đức, giáo lý, tinh thông các sách và thuộc lòng các bài cúng, bài hát dân ca của người Cao Lan.
"Văn hóa, tín ngưỡng, tập quán của người Cao Lan được thể hiện qua các chữ viết, tiếng nói, trang phục cùng các làn điệu dân tộc. Chữ của người Cao Lan thuộc hệ chữ Hán - Nôm nên rất khó học và viết. Những trang sách của người Cao Lan hàm chứa một lượng lớn tri thức của dân tộc Cao Lan như phong tục, tín ngưỡng, cách trồng trọt, chăn nuôi, phương châm sống. Hiện nay, trong thôn, trong xã còn rất ít người lưu giữ được những cuốn sách chữ cổ này", ông Dũng chia sẻ.
Duy trì mạch nguồn văn hóa Cao Lan
Cuộc sống càng hiện đại, cùng với việc giao thoa văn hóa của dân tộc, văn hóa truyền thống của người Cao Lan cũng có nguy cơ bị mai một. Ở Động Sơn nói riêng và ở những thôn, xã tập trung đông đồng bào Cao Lan nói chung, những người biết nói tiếng Cao Lan giờ chủ yếu là lớp người "đã cũ". Người hát được Sình ca cũng không còn nhiều. Số người biết chữ lại càng hiếm.
Ông Dũng bảo: "Dù xã hội có phát triển văn minh hiện đại bao nhiêu thì bản sắc dân tộc luôn là những thứ tạo nên hồn cốt, văn hóa, là niềm tự hào và mạch nguồn chảy mãi trong mọi thế hệ người Cao Lan". Am hiểu vốn quý văn hóa truyền thống nên ông Dũng luôn trăn trở làm thế nào để gìn giữ, phát huy được các giá trị quý giá ấy. Vì vậy, cứ khi nào có thời gian rảnh ông lại vận động các con, cháu, thanh niên trong làng, trong xã đến nhà để truyền dạy tiếng nói dân tộc, các nghi lễ thờ cúng, chữ cổ, những lời hay ý đẹp của làn điệu Sình ca…
Cách nhà ông Dũng không xa, ngôi nhà sàn cổ 4 gian của ông Vương Đức Trung hiện ra khiêm nhường, tĩnh lặng. Ông Trung cho hay, căn nhà cũng ngót gần 40 tuổi rồi. Năm ấy, tốp thợ về dựng mất 7 tháng trời. Các chi tiết được hoàn thiện một cách tỉ mỉ theo lối cung đình thời xưa. Giờ gỗ hiếm, nhiều gia đình dựng nhà sàn bằng bê tông nhưng vẫn trang trí theo nét xưa ấy.
Ngôi nhà có những hàng cột lớn, trên có nhiều xà lớn chồng lên nhau. Vì kèo nọ giằng với vì kèo kia bằng một hệ thống xà thượng, xà tứ. Tất cả tạo nên một bộ khung bằng gỗ tháo lắp dễ dàng mà không cần dùng đến dù chỉ một cái đinh. Những bức tường ngăn là ván tấm liền bản chạm trổ họa tiết cổ công phu. Nhà sàn của người Cao Lan như linh hồn văn hóa của cả cộng đồng.
Bánh chim gâu - món ăn độc đáo của dân tộc Cao Lan
ảnh: Thanh Tùng
Toàn thôn Động Sơn hiện có khoảng 140 hộ, trong đó có 67 ngôi nhà sàn, bao gồm 8 ngôi nhà sàn cổ bằng gỗ, còn lại được cách điệu, đổi mới bằng những ngôi nhà sàn bê tông kiên cố, vững chãi. "Giờ ở Động Sơn này còn ít nhà sàn gỗ cổ, ngôi nhà sàn của gia đình tôi được xã, thôn chọn làm điểm du lịch cộng đồng", ông Trung tự hào nói.
Ghé thăm ngôi nhà cổ của bà La Thị Tập, chúng tôi bị cuốn theo câu chuyện về phong tục truyền thống của người Cao Lan từ xa xưa. Bà Tập chia sẻ, ngày trước, người con gái Cao Lan sắp đi lấy chồng đều tự mình dệt vải, nhuộm chàm rồi khâu áo bằng tay mang theo về nhà chồng.
Áo dài bên ngoài gọi là Pù dằn dinh, áo yếm gọi là sồng dím, váy cũng được dệt bằng vải chàm, ở chân cuốn xà cạp với quai xà cạp dệt thổ cẩm, trên đầu đội khăn. Hoa văn trên trang phục của người Cao Lan cũng rất đa dạng như hoa trám, hình lục lăng, dệt chữ theo đường nét hoa văn… Trang phục được thêu dệt tỉ mỉ, nói lên đức tính kiên nhẫn, chăm chỉ và luôn mong được xinh đẹp của phụ nữ Cao Lan.
Mạch nguồn văn hóa Cao Lan ở Động Sơn vẫn mãi chảy trôi theo năm tháng, là tài sản vô giá cần được trân trọng và gìn giữ. Bà con nơi đây luôn tự hào vì vẫn còn lưu giữ được những nét văn hóa độc đáo như những câu hát Sình ca, các điệu múa dân gian, tiếng nói, trang phục dân tộc, chữ viết. Để biến tiềm năng thành cơ hội phát triển du lịch, từ năm 2021 đến nay, UBND H.Yên Sơn đã triển khai thực hiện Đề án "Xây dựng Làng văn hóa dân tộc Cao Lan thôn Động Sơn gắn với phát triển du lịch cộng đồng". Từ đó nhằm giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Cao Lan thôn Động Sơn.
Dân tộc Cao Lan, hay còn gọi là Sán Chay, là dân tộc thiểu số khá đông người trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang, với hơn 70.000 nhân khẩu. Đồng bào Cao Lan cư trú chủ yếu ở 37 xã, phường thuộc các huyện Sơn Dương, Yên Sơn, Hàm Yên và TP.Tuyên Quang.
Đồng bào Cao Lan còn lưu giữ được nhiều bản sắc văn hóa độc đáo như: làn điệu Sình ca đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; các điệu múa truyền thống như múa còn, múa xúc tép, múa cờ, múa cầu mùa; trang phục truyền thống; gìn giữ, bảo tồn chữ viết Hán - Nôm…
