Theo truyền thuyết, năm 1010 khi dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long, vua Lý Thái Tổ cho xây thành nhưng liên tục bị sụp. Vua bèn đến đền thờ thần Long Đỗ bảo vệ đất Thăng Long (xây dựng từ cuối thế kỷ 9) xin phò trợ. Đêm đó, thần báo mộng với vua hãy theo dấu chân bạch mã (ngựa trắng) mà xây thành. Nói xong, một con bạch mã bỗng xuất hiện và chạy quanh. Vua làm theo lời dặn và quả nhiên thành đứng vững. Để tạ ơn, vua cho xây sửa lại đền thờ thần Long Đỗ, và đặt tên là đền Bạch Mã.
Ký họa của NTK Lê Quang Khánh
Qua nhiều lần trùng tu, đền hiện nay mang phong cách kiến trúc thời Nguyễn cuối thế kỷ 19. Đền xây theo kiểu "nội công, ngoại quốc"(*). Theo Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội, điểm đặc biệt của đền là hệ thống mái hình vỏ cua liên kết giữa các công trình. Hiện đền còn giữ nhiều hiện vật giá trị như những bia đá cổ ghi lại việc sửa đền, đạo sắc phong do triều Nguyễn ban tặng…
Ký họa của họa sĩ Vương Long
Trải qua ba lần hỏa hoạn lớn và đợt Mỹ rải thảm bom B-52, khu vực quanh đền đều bị tàn phá nhưng đền vẫn không bị ảnh hưởng. Năm 2022, đền Bạch Mã được xếp hạng là di tích quốc gia đặc biệt.
Ký họa của KTS Bùi Hoàng Bảo
Ký họa của KTS Bùi Quân
Ký họa của họa sĩ Trần Bình Minh
Tranh của KTS Phùng Thế Huy
Lễ hội đền Bạch Mã vào ngày 12, 13 tháng 2 âm lịch với nhiều hoạt động truyền thống: lễ rước kiệu, lễ tiến Xuân Ngưu (dâng trâu mùa xuân, mang ý nghĩa khuyến nông)…
Ký họa của KTS Đặng Viết Lộc
Tượng bạch mã trong đền - ký họa của KTS Linh Hoàng
Ký họa của KTS Linh Hoàng
Ký họa của KTS Trần Xuân Hồng
(*): Kiểu kiến trúc đền, chùa phổ biến ở VN và Trung Quốc. Nội công: công trình phía trong xây theo hình chữ công (工), hoặc chữ tam (三). Ngoại quốc: công trình có dãy nhà hoặc tường bao quanh tạo thành không gian khép kín, giống đường bao chữ quốc (囯).
