Theo thư tịch cổ, chùa Dâu (còn có tên chùa Pháp Vân) được xây dựng từ cuối thế kỷ 2. Thời đó, nước ta bị nhà Hán cai trị. Vùng này có tên Luy Lâu, là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, tôn giáo của nước ta lúc bấy giờ. Đây là nơi giao thoa của Phật giáo Ấn Độ, Đạo giáo, Nho giáo của Trung Quốc và tín ngưỡng bản địa.
Lễ hội chùa Dâu là một trong những lễ hội Phật giáo lâu đời nhất - Ký họa của kiến trúc sư Bùi Hoàng Bảo
Lối vào chùa Dâu - Ký họa của kiến trúc sư Trần Xuân Hồng
Chùa Dâu được xây theo kiểu "nội công ngoại quốc". Bái đường, Thiêu hương và Thượng điện tạo thành hình chữ Công 工. Tiền đường phía trước, hành lang hai bên cùng Hậu điện phía sau bao bọc tạo thành hình chữ Quốc 国.
Ký họa của KTS Linh Hoàng
Ngôi chùa cổ nhất VN - Ký họa của KTS Linh Hoàng
Quét lá sân chùa - Ký họa của KTS Linh Hoàng
Chùa được xây lại và nhiều lần trùng tu. Giữa sân chùa là tháp Hòa Phong hình vuông cạnh gần 7 m, cao khoảng 17 m. Xưa tháp cao 9 tầng nay chỉ còn 3 nhưng vẫn đủ để những bức tượng Thiên vương bốn góc đứng hộ trì Phật pháp, phía trên treo quả chuông đồng đúc vào cuối thế kỷ 18. Tháp xây bằng gạch cỡ lớn, nung thủ công.
Chùa Dâu một ngày mùa đông - Ký họa của KTS Phùng Thế Huy
Toàn cảnh chùa Dâu - Ký họa của họa sĩ Trần Bình Minh
Chùa Dâu từng chứng kiến sự hình thành dòng thiền đầu tiên ở VN - dòng thiền Tỳ Ni Đa Lưu Chi (tên của thiền sư Ấn Độ mang dòng thiền này sang nước ta vào thế kỷ 6 và cư trú tại chùa Dâu). Tượng ông vẫn còn đó, ở tòa Thượng điện.
Trước tháp còn có tượng một con cừu đá (cao 0,8 m, dài 1,33 m) là dấu tích cổ xưa nhất còn sót lại (được cho là gần 2.000 năm trước). Giai thoại kể rằng, khi sang VN, thiền sư Ấn Độ có mang theo 2 con cừu. Một con chạy lạc đến chùa Dâu, con kia đến lăng Sĩ Nhiếp (thái thú Giao Chỉ thời đó, cách chùa Dâu khoảng 3 km) nên người dân tạc tượng mỗi nơi một con để thờ.
Chùa Dâu - Tranh của KTS Hoàng Dũng
Toàn cảnh chùa Dâu - Ký họa của họa sĩ Trần Bình Minh
Lễ hội chùa Dâu (8.4 âm lịch) là một trong những lễ hội Phật giáo lâu đời nhất. Năm 2013, công trình được công nhận di tích quốc gia đặc biệt. Bộ mộc bản(*) chùa Dâu 107 tấm (nội dung về giáo lý nhà Phật, nghi thức cầu mưa, cầu tạnh…) cũng trở thành bảo vật quốc gia.
(*) phương pháp in ấn ngày xưa: khắc chữ, hình vẽ lên gỗ để in ấn.
