Xong thủ tục, tiền vẫn "treo"
Theo số liệu Bộ Tư pháp công bố tháng 1.2025, năm 2024 đạt kết quả thi hành án cao nhất từ trước đến nay với 620.657 việc được thi hành xong (tăng 45.838 việc so với 2023), đạt tỷ lệ 83,88%.
Về tiền, thu hồi được hơn 116.531 tỉ đồng, tăng 27.119 tỉ đồng so với năm trước. Tuy nhiên, tỷ lệ thi hành xong về tiền chỉ đạt 51,84%, nghĩa là gần một nửa số tiền tòa án tuyên vẫn chưa được thu hồi. Khoảng cách giữa tỷ lệ thi hành về số việc (83,88%) và về tiền (51,84%) cho thấy nhiều bản án được xử lý xong về thủ tục nhưng người được thi hành án vẫn không nhận được tiền.
Trụ sở Phòng Thi hành án dân sự khu vực 1
ẢNH MINH HỌA
Nguyên nhân phổ biến nhất là người phải thi hành án cố tình trốn tránh bằng cách thay đổi địa chỉ, không xuất hiện tại nơi đăng ký cư trú hoặc vượt biên. Khi không xác định được địa chỉ mới, chấp hành viên chỉ xác minh ít nhất 1 lần/năm khiến việc thi hành án kéo dài vô thời hạn.
Nhiều trường hợp người phải thi hành án không còn tài sản hoặc tài sản không đủ thanh toán nghĩa vụ. Trong bối cảnh kinh tế khó khăn nhiều doanh nghiệp phá sản, giải thể dẫn đến không còn khả năng thanh toán. Việc xác định giá trị tài sản cũng là thách thức lớn khi thủ tục định giá thường kéo dài và tốn kém.
Theo điều 75 luật Thi hành án dân sự năm 2008 (đã được sửa đổi, bổ sung), khi có tranh chấp về tài sản bị kê biên, chấp hành viên thông báo cho đương sự và người tranh chấp về quyền khởi kiện tại tòa án trong thời hạn 30 ngày. Hết thời hạn này mà không có khởi kiện thì chấp hành viên xử lý tài sản theo quy định; trường hợp có khởi kiện thì việc xử lý được thực hiện theo kết quả giải quyết của tòa án.
Nếu khởi kiện đúng hạn, việc xử lý tài sản phải dừng lại chờ tòa án. Thực tế cho thấy có vụ việc vừa giải quyết xong một tranh chấp thì lại xuất hiện người tranh chấp mới, tạo chuỗi trì hoãn kéo dài. Nhiều tài sản đã thế chấp tại ngân hàng, quyền ưu tiên thu hồi thuộc về bên cho vay khiến người được thi hành án không còn gì để thu hồi sau khi ngân hàng xử lý xong tài sản đảm bảo.
Quá trình thi hành án vẫn rất phức tạp từ xác minh điều kiện, kê biên, định giá đến bán đấu giá. Việc yêu cầu thông tin từ ngân hàng, cơ quan đăng ký tài sản thường gặp trì hoãn hoặc từ chối với lý do cần văn bản giấy thay vì chấp nhận yêu cầu điện tử.
Chấp hành viên gặp khó khăn trong việc tra cứu thông tin về tài khoản, tài sản của người phải thi hành án do các cơ sở dữ liệu chưa kết nối. Người được thi hành án không có nhiều quyền chủ động, phụ thuộc hoàn toàn vào công tác của chấp hành viên trong khi họ phải xử lý khối lượng công việc lớn với nhân lực hạn chế.
Luật mới có gì đột phá?
Quốc hội đã thông qua luật Thi hành án dân sự sửa đổi ngày 5.12.2025 với nhiều điểm mới, có hiệu lực từ 1.7.2026. Điểm đột phá là lần đầu quy định riêng về chuyển đổi số tại điều 5, công nhận giá trị pháp lý của thủ tục, hồ sơ điện tử tương đương văn bản giấy.
Luật quy định rõ trách nhiệm bảo đảm an ninh mạng, bảo mật thông tin của cơ quan thi hành án. Điều 14 tăng cường trách nhiệm của Kho bạc Nhà nước và tổ chức tín dụng, quy định phải thực hiện kịp thời yêu cầu của cơ quan thi hành án, không phân biệt văn bản giấy hay điện tử, khắc phục tình trạng trì hoãn.
Theo điều 17 và 18, luật đề xuất mô hình gồm cơ quan quản lý thuộc Bộ Tư pháp, 34 cơ quan cấp tỉnh và 355 phòng thi hành án khu vực. Bỏ cấp quận, huyện giúp giảm tầng nấc, tăng hiệu quả. Điều 23 lần đầu quy định chức danh chấp hành viên trưởng tại phòng khu vực, phân định rõ quyền hạn chỉ đạo. Điều 24 bổ sung cơ chế nhiệm kỳ: chấp hành viên bổ nhiệm lần đầu có nhiệm kỳ 5 năm, nhằm kiểm soát quyền lực và nâng cao kỷ luật.
Một trong những điểm đáng chú ý của luật mới là rút ngắn đáng kể thời gian xử lý các thủ tục thi hành án. Theo đó thời hạn xác minh điều kiện thi hành án giảm từ 10 ngày xuống còn 7 ngày (điều 37), thời gian ra quyết định về việc chưa có điều kiện thi hành chỉ còn 5 ngày. Đối với việc ký hợp đồng khai thác tài sản, thời hạn được rút ngắn từ 30 ngày xuống chỉ còn 10 ngày (điều 77).
Đặc biệt thời gian ưu tiên mua tài sản thi hành án được cắt giảm mạnh từ 3 tháng xuống còn 15 ngày đối với bất động sản, từ 1 tháng xuống còn 5 ngày đối với động sản (điều 83). Những thay đổi này hứa hẹn giúp quá trình thi hành án diễn ra nhanh hơn, tránh tình trạng kéo dài gây thiệt hại cho người được thi hành án.
Bên cạnh rút ngắn thời hạn, luật cũng bỏ một số thủ tục rườm rà. Cụ thể không còn yêu cầu đương sự phải thỏa thuận về mức giảm giá khi tài sản bán đấu giá không thành. Thay vào đó chấp hành viên được quyền chủ động quyết định để đẩy nhanh tiến độ xử lý. Lần đầu tiên luật quy định biện pháp cưỡng chế kiểm tra hiện trạng tài sản (điều 80) và cho phép áp dụng nhiều biện pháp cưỡng chế đồng thời, tạo sự linh hoạt cho chấp hành viên trong việc thu hồi tài sản.
Những giải pháp để thi hành án không còn bế tắc
Mặc dù luật Thi hành án dân sự sửa đổi 2025 đã thể hiện nhiều điểm đột phá, song để những quy định này thực sự phát huy hiệu quả trong thực tiễn, cần có sự đồng bộ giữa hoàn thiện pháp luật và triển khai các giải pháp cụ thể.
Cần xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia tích hợp thông tin về tài sản, tài khoản ngân hàng, phương tiện, bất động sản, kết nối trực tiếp với hệ thống thi hành án. Kết nối dữ liệu giữa Ngân hàng Nhà nước, Cục Đăng ký quốc gia giao dịch bảo đảm, Văn phòng đăng ký đất đai, Cục Cảnh sát giao thông sẽ thu hẹp không gian trốn tránh nghĩa vụ.
Áp dụng nghiêm xử phạt hành chính và truy cứu hình sự người cố tình không thi hành án. Công khai rộng rãi danh sách trên truyền thông, mạng xã hội tạo áp lực. Bổ sung hạn chế xuất cảnh, tham gia đấu thầu, vay vốn ngân hàng, đăng ký tài sản mới cho đến khi hoàn thành nghĩa vụ. Quy định chặt chẽ hơn về thời điểm và căn cứ tranh chấp. Áp dụng cơ chế niêm yết cưỡng chế trước khi xử lý với thời hạn 30 ngày công khai. Sau đó tranh chấp mới không được chấp nhận trong thủ tục thi hành án mà phải khởi kiện riêng.
Đặc biệt cần cho phép người được thi hành án tự xác minh hoặc thuê dịch vụ điều tra tài sản, cung cấp thông tin cho chấp hành viên. Giảm hoặc miễn phí với vụ việc nhỏ hoặc người thuộc diện chính sách để khuyến khích theo đuổi quyền lợi.
Đồng thời đầu tư đào tạo, tăng biên chế, cải thiện đãi ngộ chấp hành viên. Thực hiện luân chuyển, giám sát chặt để phòng tiêu cực. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan thi hành án với tòa án, viện kiểm sát, công an, ngân hàng, cơ quan thuế, đất đai. Quy định rõ trách nhiệm pháp lý khi không phối hợp.
Cuối cùng cần nghiên cứu, thí điểm văn phòng thi hành án tư nhân xã hội hóa, đảm nhận tìm kiếm tài sản, thương lượng, hỗ trợ thủ tục định giá, đấu giá, giảm gánh nặng cho Nhà nước. Cần khung pháp lý chặt chẽ quản lý hoạt động, đảm bảo quyền lợi các bên.
