Tham mưu trong màn trướng
Lịch triều hiến chương loại chí giới thiệu về Nguyễn Trãi, có đoạn "ông tuổi trẻ đã văn chương nổi tiếng. Kinh sử, bách gia, binh thư thao lược, đều am hiểu cả". Là cháu ngoại quan Tư đồ Trần Nguyên Đán nhà Trần, lớn lên gặp lúc nước nhà rơi vào tay quân xâm lược nhà Minh; lại thêm cảnh cha bị giặc bắt đưa về phương Bắc, nợ nước thù nhà chất chồng, thân là kẻ sĩ (đỗ Thái học sinh năm Canh Thìn - 1400), Nguyễn Trãi đau lòng trước cảnh quân thù "Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn/Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ".
Theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục, khi Lê Lợi đóng ở Lỗi giang, Nguyễn Trãi tìm đến yết kiến dâng sách lược dẹp giặc Ngô (Bình Ngô sách), được Lê Lợi khen và tin dùng, "tham mưu trong màn trướng, mọi lời nói đều được nghe theo", Phong tục sử chép. Trúc Khê Ngô Văn Triện trong tác phẩm Nguyễn Trãi nhấn mạnh vai trò của ông, "Nguyễn Trãi được đặc nhiệm vào một chân trọng yếu trong hàng văn thần, lĩnh chức Hàn lâm thừa chỉ học sĩ; thường phải ở luôn trong quân trướng để cùng ngài [Lê Lợi] bàn tính những kế công thủ và thảo những văn thư, mệnh lệnh".
Hình ảnh Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo trên phù điêu đá sau tượng đài Lê Lợi ở tỉnh Thanh Hóa
ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA
Nghiên cứu Nguyễn Trãi đánh giặc cứu nước của nhà sử học Nguyễn Lương Bích đánh giá cao nội dung của Bình Ngô sách. Văn bản này đã bị thất lạc, nhưng như Lê Quý Đôn trong Toàn Việt thi lục cho rằng trong tác phẩm trên, Nguyễn Trãi đã đề cập đến "ba kế sách dẹp giặc Ngô", còn Nguyễn Năng Tĩnh lưu ý Bình Ngô sách "không nói đến việc đánh thành mà lại khéo nói việc đánh vào lòng người", tức "tâm công"; "Lê Lợi và Nguyễn Trãi, người bên cạnh Lê Lợi và là nhân vật chính trong việc kiến tạo cuộc toàn thắng, đều biết triển khai một chiến lược dựa trên nhân dân và huy động toàn thể nhân dân, một chiến lược chiến tranh lâu dài cho phép họ khắc phục dần dần các điểm yếu để cuối cùng toàn thắng kẻ thù", GS Lê Thành Khôi đúc kết phương thức chiến tranh nhân dân của khởi nghĩa Lam Sơn trong nghiên cứu Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX.
Tượng Nguyễn Trãi tại tòa soạn tạp chí Xưa và Nay
Nguyễn Trãi trở thành vị quân sư quan trọng của Lê Lợi và khởi nghĩa Lam Sơn, "phàm những việc quân, việc nước quan trọng đều trao cho ông trù tính" như lời Trần Khắc Kiệm ghi trong tựa Ức Trai di tập. Nhiều hoạt động của nghĩa quân qua thời gian ghi nhận dấu ấn mưu chước của Nguyễn Trãi khi nghĩa quân phải rút lên núi Chí Linh, "trong rèn chiến cụ, ngoài giả hòa thân" (Phú núi Chí Linh) để chuẩn bị lực lượng; hay khi giặc Minh yếu thế, phải co cụm cố thủ trong các thành quách, nghĩa quân vừa vây thành diệt viện, vừa dụ hàng làm lung lay ý chí của giặc…
Mưu phạt tâm công giặc Minh
Có nhiều nguyên nhân dẫn tới thắng lợi của khởi nghĩa Lam Sơn, như sự hậu thuẫn của nhân dân, chiến lược chiến tranh trường kỳ, chiến thuật đánh du kích như lời GS Lê Thành Khôi. Trong đó, chiến thuật binh vận, thuyết phục, dụ hàng qua thư từ ngoại giao của Nguyễn Trãi (tập hợp trong Quân trung từ mệnh tập) tỏ ra đắc dụng như Hiểu biết về Việt Nam của Pierre Huard và Maurice Durand lưu ý "với cách tuyên truyền khéo léo do những văn sĩ có tài năng, như Nguyễn Trãi chẳng hạn" đã góp phần làm lung lay tinh thần của tướng sĩ nhà Minh.
Ngay trong Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi đã tỏ rõ phương pháp đánh vào lòng người qua câu: "Nó trí cùng lực kiệt, chờ chết bó tay/Ta mưu phạt tâm công, không chiến cũng thắng". Tỉ như khi nghĩa quân tiến binh vào Nghệ An tháng 5 năm Bính Ngọ (1426), tướng Minh là Phương Chính đóng cửa thành cố thủ, thư của Nguyễn Trãi gửi cho Phương Chính khiêu khích kẻ làm tướng, khiến giặc phải giận bầm gan tím ruột khi bị chê "Thế mà mày cứ đóng thành bền giữ như mụ già là làm sao? Ta e bọn mày không khỏi cái nhục khăn yếm vậy".
Tác phẩm Nguyễn Trãi đánh giặc cứu nước, bản in năm 1973 nghiên cứu về Nguyễn Trãi
Hay cuối năm Bính Ngọ (1426), Vương Thông thua trận phải cố thủ trong thành Đông Quan chờ viện binh, nghĩa quân bao vây bốn mặt. Thư của Nguyễn Trãi năm Đinh Mùi (1427) vạch rõ sự tráo trở của Vương Thông "việc binh gian trá, ngoài nói giảng hòa, trong tính kế khác; trước nói dâng biểu thì rút quân ngay, sau lại dựng rào đắp lũy, xây thành đào hào", và răn đe cứng rắn "Ngài nếu quả y lời ước cũ, thì nên rút quân về để trọn điều tử tế ngày trước. Tôi cũng xin đem quân nhân các thành cùng binh mã bắt được trả về đủ số. Nếu không như thế, thì tôi xin đem số quân các thành ngậm oán chứa giận cùng ba mươi vạn quân của tôi để thừa tiếp ở dưới thành".
Cuối năm Đinh Mùi (1427), viện binh của Liễu Thăng, Mộc Thạnh bị nghĩa quân đánh cho tan tác. Với thế thắng như chẻ tre, Nguyễn Trãi trong thư cho Vương Thông, chỉ rõ tình cảnh tất yếu của giặc "nhà lớn gần xiêu, một cây gỗ không hay chống đỡ; đê dài sắp vỡ, một vốc đất khó thể chi trì. Nếu không biết lượng sức mà cứ cưỡng làm, thì ít khi không thất bại". Với lý lẽ thuyết phục, cùng hành động nhân nghĩa "thể lòng trời ta mở đường hiếu sinh" đã dẫn tới hội thề Đông Quan, khởi nghĩa Lam Sơn toàn thắng.
"Những văn từ mệnh ấy, có đủ những nhời mềm mỏng hoặc cứng cỏi, nhũn nhặn hoặc kiêu căng, giữa cơn binh lửa rộn ràng, cây bút của vị văn thần đã khéo tùy tình thế, tùy trường hợp mà uốn nắn để cho được việc", Trúc Khê tổng kết về sức nặng của ngòi bút quân sự Nguyễn Trãi qua tác phẩm cùng tên. (còn tiếp)
