NỖI LO "MẤT DẤU" KIẾN TRÚC PHÁP
Sau những ý kiến trái chiều liên quan đến việc bố trí biệt thự số 1 Pasteur (diện tích đất 2.013 m², là trụ sở Hội Liên hiệp phụ nữ TP.Đà Nẵng) làm trụ sở công an phường (Thanh Niên đã phản ánh), UBND TP.Đà Nẵng mới đây ra kết luận giao toàn bộ cơ sở nhà, đất này cho Sở VH-TT-DL quản lý để làm thiết chế văn hóa nhằm giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị của công trình kiến trúc. Quyết định này tạo sự phấn khởi trong giới làm công tác văn hóa, khi một công trình cổ được xây dựng từ thời Pháp thuộc có cơ hội được đặt lại đúng vị trí, vai trò trong đời sống đô thị.
Biệt thự số 1 Pasteur được UBND TP.Đà Nẵng giao Sở VH-TT-DL làm thiết chế văn hóa
ẢNH: HOÀNG SƠN
Nhà nghiên cứu Hồ Xuân Tịnh, nguyên Phó giám đốc Sở VH-TT-DL tỉnh Quảng Nam, đánh giá: "Đó là một quyết định xác đáng". Biệt thự số 1 Pasteur là một trong những công trình tiêu biểu của kiến trúc Pháp, là di sản mà TP.Đà Nẵng gìn giữ đến hôm nay. Ông Tịnh kỳ vọng sau khi tiếp nhận, ngành văn hóa có thể biến biệt thự số 1 Pasteur thành không gian trưng bày áo dài phụ nữ VN vì công trình này từng gắn bó lâu năm với hoạt động của Hội Phụ nữ Quảng Nam - Đà Nẵng qua các thời kỳ. "Không gian ấy có thể trở thành nơi gặp gỡ của các nhà thiết kế sáng tạo, đồng thời là điểm tham quan để du khách trải nghiệm về áo dài VN", ông Tịnh nói.
"Thông điệp cần nói rõ Đà Nẵng không giữ công trình số 1 Pasteur như một bất động sản. Thành phố giữ nó như một tài sản tri thức đô thị, giữ quá khứ để phục vụ tương lai. Nếu làm đúng ở số 1 Pasteur, chúng ta không chỉ bảo toàn một công trình mà đặt ra chuẩn mực mới cho cách Đà Nẵng đối xử với ký ức đô thị của chính mình", TS Lê Minh Sơn khuyến nghị.
Ông Tịnh đánh giá sự phát triển nhanh chóng của Đà Nẵng trong 2 thập niên qua đã kéo theo nhiều thay đổi lớn về cảnh quan kiến trúc. Không ít công trình từ thời Pháp đã xuống cấp hoặc bị tháo dỡ để nhường chỗ cho cao ốc, trung tâm thương mại, khách sạn. Một số công trình còn lại thì bị cải tạo sai nguyên tắc, như thay đổi vật liệu, phá bỏ chi tiết gốc… Nhiều biệt thự trên đường Bạch Đằng, Lê Lợi, Trần Phú… đã bị chia nhỏ hoặc sử dụng sai công năng, làm mất tính toàn vẹn kiến trúc.
Tòa Đốc lý hơn 125 năm tuổi (nay là Bảo tàng Đà Nẵng) là điển hình cho việc bảo tồn và phát huy giá trị các công trình thời Pháp thuộc
ẢNH: HOÀNG SƠN
"Sự thiếu đồng bộ trong chính sách bảo tồn và quy hoạch cùng với áp lực phát triển du lịch - dịch vụ khiến các di sản kiến trúc Pháp ở Đà Nẵng đứng trước nguy cơ "mất dấu". Điều đáng lo ngại là nhiều người chưa nhận thức đầy đủ rằng đây là những tài sản văn hóa - lịch sử có giá trị lâu dài, không thể thay thế", ông Tịnh nói thêm.
Năm 2023, tại talkshow Dấu ấn kiến trúc Pháp tại Đà Nẵng, kiến trúc sư - TS Đinh Nam Đức (giảng viên Trường ĐH Sư phạm kỹ thuật - ĐH Đà Nẵng) nhận xét: Từ năm 2000 trở đi, các công trình Pháp ở TP.Đà Nẵng nhanh chóng bị thay thế bởi các công trình hiện đại. Những công trình còn lại nằm rải rác, giảm giá trị do đứng đơn lẻ. TS Đức cho rằng các quy định về mặt quản lý công trình kiến trúc di sản chưa đủ nghiêm; có những công trình thuộc sở hữu tư nhân nên nhà nước chỉ có thể động viên, tuyên truyền mà không thể can thiệp. Một công trình cổ muốn tồn tại thì người sở hữu phải đồng hành cùng sự bảo vệ của cơ quan chức năng.
NGUYÊN TẮC "BẢO TỒN ĐỘNG"
Kiến trúc sư Vũ Quang Hùng, Ủy viên Ban thường vụ Hội Kiến trúc sư VN, cho biết đề án "Đánh giá các công trình kiến trúc cũ có giá trị của TP.Đà Nẵng và giải pháp bảo tồn, tu tạo, khai thác sử dụng" (Kiến trúc sư - PGS-TS Phạm Đình Việt, Trường ĐH Xây dựng Hà Nội, chủ trì) hoàn thành năm 2006 là công trình khoa học đầu tiên hệ thống hóa di sản kiến trúc đô thị của TP.Đà Nẵng sau khi trở thành thành phố trực thuộc T.Ư. Nhóm chuyên gia đã khảo sát, đo vẽ, chụp ảnh và lập hồ sơ chi tiết cho các công trình tiêu biểu, gồm 37 nhà ở dân dụng, 15 công trình công cộng và 11 công trình tôn giáo - tín ngưỡng. Các công trình này chủ yếu tập trung trong khu lõi đô thị lịch sử dọc sông Hàn - trục Bạch Đằng - Trần Phú - Pasteur - Yên Bái, nơi từng là trung tâm hành chính, thương mại và văn hóa của Đà Nẵng thời thuộc địa.
Di tích Bảo tàng Điêu khắc Chăm là công trình tiêu biểu của việc kết hợp kiến trúc Pháp - Chăm
ẢNH: HOÀNG SƠN
Ông Hùng cho biết đề án đưa ra một số kiến nghị mang tính tiên phong mà đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Đó là cần thiết lập khu vực bảo tồn đô thị cũ, phân định vùng bảo tồn nghiêm ngặt và vùng bảo vệ có kiểm soát; áp dụng nguyên tắc "bảo tồn động" cho phép khai thác công năng mới phù hợp với đời sống hiện đại nhưng không phá vỡ cấu trúc gốc. Đề án cũng nhấn mạnh vai trò của cộng đồng, khuyến khích người dân tham gia gìn giữ và tu bổ nhà ở cổ, coi đây là trách nhiệm văn hóa, không chỉ của cá nhân mà của toàn đô thị. Nhóm nghiên cứu cũng đề xuất chính quyền hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho các hộ dân trong diện bảo tồn, vì "không thể buộc người dân giữ gìn di sản mà sống trong điều kiện kém tiện nghi giữa một thành phố đang hiện đại hóa từng ngày".
"Việc công bố lại đề án này là hết sức cần thiết. Một mặt, nó giúp xác định rõ danh mục những công trình không thuộc diện bảo tồn, tức không đạt tiêu chí lịch sử, nghệ thuật, kiến trúc để được cải tạo, nâng cấp hoặc chuyển đổi công năng theo đúng quy hoạch, đúng quy trình, tránh tình trạng dư luận hiểu lầm hoặc cản trở chính đáng việc chỉnh trang đô thị. Mặt khác, đối với những công trình cổ còn nguyên vẹn, có giá trị cao, cần được bảo vệ nghiêm ngặt, tu bổ đúng phương pháp, có hướng dẫn kỹ thuật rõ ràng, dựa trên tiêu chuẩn bảo tồn quốc gia và khuyến nghị của UNESCO, ICOMOS", ông Hùng nhấn mạnh.
Theo kiến trúc sư - TS Lê Minh Sơn, Trưởng khoa Kiến trúc Trường ĐH Bách khoa - ĐH Đà Nẵng, khoa học đô thị đương đại không xem bảo tồn chỉ là giữ nguyên trạng vật thể. Bảo tồn bền vững là bảo tồn giá trị rồi "nạp vào đó một đời sống mới" có ích cho tương lai, trên thế giới gọi là "adaptive reuse" - nghĩa là giữ vật thể nhưng nâng cấp công năng theo chuẩn cao hơn và phù hợp hơn với lợi ích công cộng trong tương lai.
Từ trường hợp của biệt thự số 1 Pasteur, ông Lê Minh Sơn nhận định vị trí này không nên tiếp tục được sử dụng chỉ như một văn phòng hành chính với giá trị công năng không tương xứng với giá trị di sản. Ông đề xuất biến biệt thự số 1 Pasteur thành Art Deco Đà Nẵng Lab - nơi diễn giải lịch sử kiến trúc đô thị Đà Nẵng và lịch sử kiến trúc thuộc địa Pháp tại Đà Nẵng, có thể lưu trữ tư liệu, vật liệu kiến trúc và tổ chức các lớp học nhỏ, workshop, chiếu phim tư liệu, buổi nói chuyện cộng đồng...
