Trước đó, ngay sau khi nổ những phát súng mở đầu kế hoạch xâm chiếm VN, thực dân Pháp đã vận dụng ngay hệ thống báo chí có sẵn để quảng bá các hoạt động của họ. Từ ngày 23.4.1859, một thư ký riêng của Phó đô đốc hải quân Rigault de Genouilly là Roux đã có những bài viết trên tờ Illustration (Họa báo) để thực hiện mục tiêu này.
Công báo viễn chinh Nam Kỳ số đầu tiên năm 1862
Ảnh: TƯ LIỆU LÊ NGUYỄN
Song hành với tờ báo trên, tờ Revue des deux mondes (Tạp chí hai thế giới) cũng đăng tải những nghiên cứu sơ khởi về Sài Gòn vào những năm tháng đầu tiên khi có sự can thiệp của thực dân Pháp. Trên tờ báo này, ngày 1.5.1861, một nhà ngoại giao tên Robert Lindau đã có bài viết nhan đề La campagne de Cochinchine (Chiến dịch ở Nam kỳ). Bên cạnh hai tờ báo trên còn có tờ Revue maritime et coloniale (Tạp chí hải quân và thuộc địa) tiến xa thêm một bước bằng những bài nghiên cứu về lịch sử, kinh tế và xã hội trên vùng đất Nam kỳ.
Tuy nhiên, đó là những tờ báo đã có sẵn ở chính quốc. Ngay sau khi chiếm xong ba tỉnh miền Đông Nam kỳ (Biên Hòa, Gia Định, Định Tường), chính quyền thực dân Pháp tại Sài Gòn đã nghĩ ngay đến việc thiết lập một hệ thống báo chí được điều hành riêng biệt, mà tờ Bulletin officiel de l'Expédition de Cochinchine (BOEC) - Công báo viễn chinh Nam kỳ - là một trong những tờ báo đi đầu và có tầm quan trọng đặc biệt lúc bấy giờ.
BOEC là tờ công báo ra đời tại Nam kỳ cách nay hơn 160 năm, song ngay từ thời điểm đó, nó đã chứng tỏ quyết tâm của người Pháp trong việc xây dựng và điều hành một tờ công báo nhằm phổ biến những nét căn bản trong sinh hoạt công quyền: các nghị định, quyết định của Thống đốc Nam kỳ thể chế hóa đời sống xã hội, sắp xếp lại sinh hoạt của cư dân thuộc địa, bổ nhiệm, thăng thưởng, trừng phạt, thuyên chuyển các thành phần công chức tại thuộc địa...
Trang đầu Công báo Nam Kỳ thuộc Pháp số 8 năm 1863
Ảnh: TƯ LIỆU LÊ NGUYỄN
Tờ công báo này ra số đầu tiên vào tháng 11.1861, mỗi tuần ra một số. Theo thông cáo ban đầu, nội dung chính của BOEC bao gồm các nghị định, quyết định, thông tư của viên Tổng tư lệnh quân đội Pháp về những vấn đề liên quan đến các viên chức dân sự và quân sự, cùng những cư dân ngoại quốc đang cư trú ở các tỉnh Nam kỳ đang nằm dưới quyền kiểm soát của thực dân Pháp.
Năm 1862, BOEC phát hành được 20 số và kéo dài đến số 6 năm 1863 thì được đổi tên thành Bulletin officiel de la Cochinchine française (BOCF) - Công báo Nam kỳ thuộc Pháp. Về sau, trong phần cuối của mỗi tập có những vấn đề liên quan đến việc bổ nhiệm, thuyên chuyển, thăng thưởng, nghỉ phép... dành cho các viên chức Pháp và Việt làm việc trong bộ máy hành chánh của Pháp. Tờ công báo này phát hành đến năm 1888 thì đình bản, được sáp nhập vào tờ Công báo Đông Dương (Journal officiel de l'Indo-Chine française - JOIF) bao gồm 5 thực thể chính trị: Nam kỳ, Trung kỳ, Bắc kỳ, Cambodge (Campuchia), Lào.
Tờ BOCF được thay bằng một cái tên mới là Bulletin administratif de la Cochinchine française (Tập san hành chánh Nam Kỳ - BACF). Song song với 2 tờ công báo chính thức trên, chính quyền thực dân còn cho ra tờ Le courrier de Saigon (Tây cống nhật báo, theo cách dịch của báo chí đương thời), số đầu tiên đề ngày 1.1.1864. Nội dung tờ báo này bao gồm nhiều vấn đề thường thức hơn, dành cho lớp công chúng rộng rãi hơn.
Gia Định Báo, tờ báo in bằng chữ quốc ngữ đầu tiên
Ảnh: TƯ LIỆU LÊ NGUYỄN
Tờ báo in bằng chữ quốc ngữ đầu tiên
Từ cuối năm 1861 đến năm 1864, các báo Pháp phát hành tại Sài Gòn chỉ in bằng tiếng Pháp, dành chủ yếu cho người Pháp và những người ngoại quốc đang cư trú trên lãnh thổ ba tỉnh Nam kỳ thuộc Pháp. Phải đến ngày 15.4.1865, người ta mới thấy sự xuất hiện lần đầu tiên tờ báo in bằng chữ quốc ngữ có tên là Gia Định Báo.
Buổi ban đầu, đây cũng là một tờ công báo, và người làm Tổng tài đầu tiên không phải là Pétrus Trương Vĩnh Ký như có một số người nhầm tưởng, mà là một người Pháp tên Ernest Potteau. Phải đến hơn 4 năm sau, cụ thể là ngày 16.9.1869, tờ báo mới được đặt dưới quyền quản lý chung của cụ Trương Vĩnh Ký, với sự cộng tác của một số cây bút Việt có học vấn khá như Huỳnh Tịnh Của, Trương Minh Ký...
Gia Định Báo là tờ báo mở đầu thời kỳ người dân thuộc địa được quyền làm báo và viết báo, với sự trăm hoa đua nở từ thập niên 1880 trở về sau. (còn tiếp)
