Cần khoảng 221.370 tỉ đồng
Khu vực TP.HCM cũ từng thành công lớn với dự án Nhiêu Lộc - Thị Nghè và Tân Hóa - Lò Gốm, tạo bước ngoặt cho chỉnh trang đô thị. Nhưng gần 40.000 căn nhà còn lại nằm dọc các tuyến kênh như Bến Nghé - Tàu Hủ, Tham Lương - Bến Cát, Hy Vọng, Xuyên Tâm… tồn tại nhiều năm do thiếu vốn để bồi thường, tái định cư kéo theo là ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Rác thải và nhà cửa lấn chiếm đã khiến dòng chảy bị bó hẹp, cản trở hệ thống thoát nước là một phần nguyên nhân gây ngập úng đô thị. Không chỉ vậy, nguy hiểm về phòng cháy chữa cháy, mất an toàn kết cấu nhà ở vẫn rình rập.
Ông Lê Hoàng Châu, Chủ tịch Hiệp hội Bất động sản TP.HCM, (HoREA) nói thẳng: Thực tiễn 30 năm di dời nhà ven kênh rạch tại TP.HCM đang cho thấy bước thụt lùi bởi giai đoạn 2001 - 2005 TP đã đạt đỉnh với 15.548 căn nhà được di dời, giải tỏa thì đến giai đoạn 2006 - 2010 giảm còn 7.542 căn, giai đoạn 2011 - 2015 còn 3.350 căn và từ 2016 - 2020 chỉ còn 2.479 căn. Giai đoạn 2021 - 2025, TP.HCM đặt mục tiêu di dời 6.500 căn, nhưng đến tháng 7.2025 mới di dời được 2.984 căn. Dự kiến cả năm 2025 cũng chỉ đạt hơn 85% kế hoạch (5.548 căn).
Giải tỏa nhà trên kênh rạch cần một chiến lược liên tục, tránh bị đứt gãy nguồn vốn
ẢNH: ĐÌNH SƠN
Lý giải nguyên nhân của tình trạng này, theo ông Lê Hoàng Châu, mấu chốt là phần lớn nhà này xây dựng lấn chiếm, không đủ điều kiện nhận bồi thường về đất ở, chỉ được bồi thường chi phí xây dựng, số tiền rất thấp. Vì thế, khi được bố trí suất tái định cư tối thiểu, việc nộp tiền sử dụng đất để cấp sổ hồng là thách thức lớn. "Đối với người dân thuộc nhóm yếu thế, vừa bị giải tỏa nhà, vừa phải nộp thêm tiền đất dù chỉ vài trăm triệu đồng cũng là quá lớn, vượt khả năng chi trả của họ", ông Châu nói.
Một lãnh đạo Sở Xây dựng TP.HCM cũng thừa nhận: Từ năm 1993 - 2025, TP.HCM đã trải qua 6 giai đoạn, với khoảng 44.338 căn đã di dời, giải phóng mặt bằng thuộc 4 tuyến kênh rạch chính và các chi lưu. Hiện TP còn 398 dự án, tuyến sông, kênh, rạch chưa triển khai tại 15 quận, huyện cũ gồm: 4, 6, 7, 8, 12, Bình Thạnh, Gò Vấp, Tân Bình, Tân Phú, Bình Tân, Bình Chánh, Hóc Môn, Củ Chi, Nhà Bè, Cần Giờ và TP.Thủ Đức cũ với khoảng 39.600 căn.
Để hoàn tất việc bồi thường, di dời, giải phóng mặt bằng, xây nhà tái định cư, cải tạo hạ tầng số căn nhà trên, dự tính TP.HCM cần khoảng 221.370 tỉ đồng kinh phí phân bổ ban đầu. Trong đó, chi phí bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khoảng 130.680 tỉ đồng; chi phí xây dựng nhà ở xã hội là 10.692 tỉ đồng và chi phí xây dựng hạ tầng, cải tạo kênh rạch là 80.000 tỉ đồng. Dù vậy, sau khi triển khai, đề án sẽ có được các quỹ đất dọc sông, kênh, rạch, có thể đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư hoặc đấu giá đất để thực hiện các dự án đầu tư xây dựng nhà ở, các dự án thương mại dịch vụ... có thể thu lại khoảng 164.111 tỉ đồng.
Trong tương quan đó, Sở Xây dựng đề xuất tập trung vốn đầu tư công trung hạn 2026 - 2030 cho chương trình này. Đồng thời, xây dựng cơ chế chính sách nhằm huy động mọi nguồn lực xã hội tham gia, khuyến khích hình thức đối tác công tư (PPP) để thực hiện. Bên cạnh đó, rà soát quỹ đất khác do TP quản lý, sử dụng không hiệu quả để khai thác, bán đấu giá. Để có quỹ nhà tái định cư, Sở Xây dựng đã đề xuất xây dựng nhà ở xã hội đẹp, thẩm mỹ, chi phí hợp lý, đảm bảo chất lượng để tái định cư cho người dân.
Đề xuất T.Ư hỗ trợ 10.000 tỉ đồng
Mới đây, Phó chủ tịch UBND TP.HCM Bùi Xuân Cường đã có văn bản gửi Bộ NN-MT đề xuất hỗ trợ 10.000 tỉ đồng từ nguồn vốn ngân sách T.Ư về biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường cho đề án chỉnh trang đô thị khu vực nhà trên và ven sông, kênh, rạch giai đoạn 2025 - 2030. Bởi hệ thống sông, kênh, rạch của TP nhiều năm qua giữ vai trò quan trọng trong thoát nước, điều tiết mưa lũ và tạo không gian công cộng. Tuy nhiên, hiện vẫn tồn tại hàng chục ngàn căn nhà trên và ven kênh rạch, tập trung tại các lưu vực có áp lực thoát nước lớn. Điều này dẫn đến nguy cơ mất an toàn cháy nổ, sạt lở, cản trở dòng chảy, gây ngập úng và ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng nghiêm trọng đến mỹ quan đô thị và chất lượng sống của người dân.
Trong khi đó, mục tiêu Đại hội Đảng bộ TP.HCM nhiệm kỳ 2025 - 2030 đặt ra đến cuối năm 2030 phải hoàn thành di dời 20.000 căn, tương ứng 50% số nhà ven kênh rạch toàn TP. Việc chỉnh trang kênh rạch không chỉ mang ý nghĩa môi trường mà còn góp phần quan trọng nâng cao khả năng chống chịu biến đổi khí hậu, cải thiện chất lượng sống đô thị và từng bước hình thành diện mạo mới văn minh, hiện đại. Do vậy, nếu được T.Ư hỗ trợ thêm 10.000 tỉ đồng sẽ giúp TP chủ động hơn trong triển khai các dự án chỉnh trang, rút ngắn thời gian di dời, đồng thời xử lý triệt để tình trạng ô nhiễm, sạt lở và ngập nước tại nhiều khu vực trọng điểm.
Giới chuyên gia cho rằng, không chỉ là bài toán di dời nhà, việc chỉnh trang còn tạo động lực phát triển đô thị TP, biến đất ven kênh thành công viên, không gian cho người đi bộ, đạp xe. Đặc biệt, nếu gần 40.000 hộ dân sống trong điều kiện thiếu nước sạch, vệ sinh được chuyển tới nơi ở mới an toàn hơn sẽ giúp giảm ngập đô thị, cải thiện môi trường nước. Các tuyến kênh thông thoáng giúp hệ thống thoát nước hoạt động hiệu quả hơn, đặc biệt vùng trung tâm. Không gian ven kênh có thể trở thành "lá phổi xanh" mới, như nhiều đô thị hiện đại trên thế giới đang có. Khi cảnh quan thay đổi, đất ven kênh sẽ trở thành "mặt tiền mới" cho các dự án đô thị thông minh, thương mại và dịch vụ hiện đại, sầm uất.
Chính vì vậy, TP.HCM cần đảm bảo nguồn vốn liên tục, tránh "đứt gãy" khiến dự án kéo dài nhiều năm. Công khai, minh bạch giá bồi thường, tránh tình trạng khiếu nại kéo dài. Khuyến khích xã hội hóa, nhưng kiểm soát quy hoạch để tránh thương mại hóa quá mức. Đồng thời, ưu tiên tái định cư tại chỗ, giảm áp lực hạ tầng ở nơi tiếp nhận dân cư mới.
TP.HCM đang đứng trước cơ hội lịch sử để xử lý dứt điểm một tồn tại kéo dài hàng thập niên, đồng thời tái thiết không gian sống cho hàng chục ngàn hộ gia đình đến nơi ở mới tốt đẹp hơn. Khi người dân đồng thuận, cơ chế thông thoáng và nguồn lực được bảo đảm, TP.HCM hoàn toàn có thể biến các dòng kênh ô nhiễm hôm nay thành những trục khu công viên, hệ thống giao thông hiện đại kết nối và các khu đô thị văn minh hơn.
