Cơ cấu kinh tế ngày càng vững chắc

Năm 2000, VN mới xuất khẩu được 14,5 tỉ USD và nhập khẩu 15,6 tỉ USD, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu khoảng 30,1 tỉ USD. Với quy mô GDP chỉ 31,2 tỉ USD, độ mở của nền kinh tế khoảng hơn 96% (độ mở của nền kinh tế thường được tính bằng tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa/GDP, theo nghĩa rộng hơn còn bao hàm cả dịch vụ, vốn đầu tư nước ngoài (FDI), kiều hối và cải cách thể chế, nhưng những yếu tố này ở VN không có tác động lớn và rất khó định lượng). Nền kinh tế bắt đầu mở cửa đáng kể.

ẢNH: ĐỘC LẬP

10 năm sau, vào năm 2010, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu lên 157 tỉ USD (xuất khẩu 72,2 tỉ USD và nhập khẩu 84,8 tỉ USD), độ mở của nền kinh tế tăng lên hơn 108%. Tác động quan trọng trong thời kỳ này là luật Doanh nghiệp, Hiệp định thương mại Việt - Mỹ và việc VN gia nhập WTO.

10 năm tiếp theo, vào năm 2020, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu lên 545,3 tỉ USD (xuất khẩu 282,6 tỉ USD, nhập khẩu 262,7 tỉ USD). Độ mở của nền kinh tế lên 159%.

Mới nhất là vào năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu lên tới 786,2 tỉ USD (xuất khẩu 405,5 tỉ USD, nhập khẩu 380,7 tỉ USD), độ mở của nền kinh tế là 165%.

Có thể thấy, độ mở của nền kinh tế tăng dần từ năm 2000 và đạt cao nhất vào năm 2024. Số liệu trước đây có đề cập độ mở nền kinh tế nước ta lên tới trên 200% vào những năm 2018 - 2020, đó là tính theo số liệu GDP chưa điều chỉnh, sau khi điều chỉnh tăng quy mô GDP thì độ mở giảm xuống như trên. Cả quy mô ngoại thương và độ mở của nền kinh tế, VN đứng vào top 20 nền kinh tế mở cửa cao nhất thế giới trong hơn một thập niên (có số liệu xếp VN nằm trong top 10 và top 15, tùy cách tính).

Nhiều ý kiến cho rằng một nền kinh tế phụ thuộc vào xuất khẩu là hàm chứa nhiều yếu tố rủi ro. Đó là khi tình hình quốc tế bất ổn sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền kinh tế VN, nếu nội lực không đủ mạnh và không đa dạng thị trường. Nhưng nhà kinh tế Mỹ lừng danh thế giới Thomas Sowell thì khẳng định, các nền kinh tế có hoạt động ngoại thương quy mô lớn đều phát triển nhanh hơn những nền kinh tế khác. Sự phát triển của VN một lần nữa chứng minh nhận định của Sowell là chính xác.

Thực tế, kinh tế VN có cơ cấu ngày càng hợp lý. Dù xuất khẩu rất quan trọng nhưng chúng ta không phụ thuộc vào một vài thị trường mà đa dạng hóa lên hơn cả trăm quốc gia và vùng lãnh thổ. Sức mua tại thị trường nội địa tăng đáng kể qua các năm, thị trường trong nước ngày càng được mở rộng, tốc độ đầu tư từ tiết kiệm tăng, lạm phát được kiềm chế ở mức hợp lý, chính sách tiền tệ linh hoạt… Bởi vậy, khi đại dịch Covid-19 diễn ra, kinh tế toàn cầu suy giảm vào năm 2020 (âm hơn 6%) nhưng kinh tế VN vẫn tăng trưởng dương và nhanh chóng phục hồi sau đó.

Chuyển từ nhập siêu sang xuất siêu

Từ năm 2015 trở về trước, VN liên tục nhập siêu, chủ yếu là thiết bị, vật tư nguyên liệu để phục vụ công nghiệp hóa. Đồng thời chúng ta phải giảm mạnh thuế nhập khẩu theo các hiệp định thương mại đã cam kết. Một lý do khác là nhiều hàng hóa của chúng ta thiếu sức cạnh tranh trong xuất khẩu.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Tuy nhiên, từ năm 2016, nước ta bắt đầu xuất siêu và xuất siêu liên tục đến ngày nay. Cụ thể, năm 2016 VN xuất siêu 2,7 tỉ USD, đến năm 2020 con số này là hơn 19 tỉ USD; năm 2023 xuất siêu 28 tỉ USD và năm 2024 đạt 24,8 tỉ USD. Thành quả này có được nhờ cơ cấu và chất lượng hàng hóa của chúng ta (bao gồm khu vực FDI) có sức cạnh tranh hơn; chúng ta tận dụng được những lợi thế từ các hiệp định thương mại tự do (FTA), nhất là các FTA thế hệ mới và đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Bên cạnh đó, VN đã và đang tăng cường cải cách thể chế cho sự vận hành ngày càng đầy đủ của thị trường.

Thị trường xuất khẩu lớn nhất của VN là Mỹ, chiếm khoảng 30% tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước. Từ năm 2002, sau khi Hiệp định thương mại Việt - Mỹ có hiệu lực, VN liên tục xuất siêu sang Mỹ. Trong 5 năm gần đây, bình quân mỗi năm ta xuất siêu sang thị trường này lên tới hơn 95 tỉ USD, với tốc độ tăng dần từ 63,7 tỉ USD năm 2020, 90 tỉ USD năm 2021, 96,1 tỉ USD năm 2022, 104 tỉ USD năm 2023 và lên cao nhất là 123,5 tỉ USD năm 2024.

Thị trường EU chiếm khoảng 13% trong tổng kim ngạch xuất khẩu của VN và nước ta cũng liên tục xuất siêu sang thị trường này. Trước khi ký Hiệp định thương mại tự do VN - EU (EVFTA), chúng ta vẫn duy trì xuất siêu trung bình khoảng 7 tỉ USD/năm (bình quân 2015 - 2019). Từ sau khi ký EVFTA, xuất siêu của VN sang thị trường này tăng bình quân 19%/năm, đạt mức cao nhất 35,4 tỉ USD vào năm 2024.

Đối với Nhật Bản, thị trường chiếm hơn 6% xuất khẩu của VN, trước đây ta nhập siêu nhẹ, từ năm 2023 - 2024 cũng bắt đầu xuất siêu (3 tỉ USD năm 2024). Ngoài ra, VN còn xuất siêu nhỏ vài tỉ USD sang một số thị trường như Hồng Kông, Ấn Độ…

Đối với Trung Quốc, tuy là thị trường xuất khẩu lớn thứ 2 của VN, chiếm 15% kim ngạch xuất khẩu (61,2 tỉ USD năm 2024) nhưng lại là thị trường nhập khẩu lớn nhất của VN (144 tỉ USD, năm 2024). VN nhập siêu tới 82,8 tỉ USD từ Trung Quốc, quy mô lớn nhất trong các thị trường mà nước ta nhập siêu. Ngoài nhập siêu từ Trung Quốc, năm 2024 nước ta còn nhập siêu đáng kể từ Hàn Quốc (gần 30 tỉ USD), ASEAN (gần 10 tỉ USD), Đài Loan (8 tỉ USD).

Nhìn những con số trên có thể thấy, chúng ta xuất siêu lớn vào Mỹ và nhập siêu lớn từ Trung Quốc. Nếu như chúng ta cải thiện được quan hệ thương mại với Trung Quốc theo hướng giảm nhập siêu thì quy mô xuất siêu của chúng ta còn lớn hơn nữa.

Tăng giá trị cho nền kinh tế

Nhưng vấn đề của nền kinh tế không đơn giản là thặng dư hay thâm hụt thương mại. Chúng ta nhập siêu lớn từ Trung Quốc và Hàn Quốc có nguyên nhân quan trọng là phải nhập máy móc, thiết bị và linh kiện cho các ngành kinh tế, trong đó có các ngành của doanh nghiệp FDI. Những máy móc, thiết bị, linh kiện này là cần thiết. Nhưng có 2 yếu tố có thể thực hiện để giảm thâm hụt thương mại:

Thứ nhất, nếu chúng ta siết chặt hơn tỷ lệ nội địa hóa và thúc đẩy mạnh hơn nữa ngành công nghiệp phụ trợ thì sẽ giảm bớt việc nhập khẩu thiết bị và linh kiện, kéo theo đó là giảm nhập siêu. Việc này Chính phủ đã nỗ lực nhiều năm nay nhưng kết quả chưa như mong muốn.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Thứ hai, đối với Trung Quốc, mỗi năm chúng ta phải nhập khẩu từ 300 - 400 triệu USD thuốc trừ sâu, nếu cộng thêm hóa chất phục vụ nông nghiệp và thực phẩm thì con số này là hàng tỉ USD. Nếu chuyển dần sang nông nghiệp hữu cơ và siết chặt các quy định về chế biến thực phẩm an toàn theo thông lệ quốc tế thì sẽ giảm đáng kể việc nhập thuốc trừ sâu và các loại hóa chất này, cũng có tác dụng giảm nhập siêu. Đó là chưa kể nếu chuyển dần sang nông nghiệp hữu cơ thì các sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu của chúng ta sẽ có sức cạnh tranh hơn về chất lượng nếu chúng ta có quy định nghiêm ngặt về xuất xứ nguyên liệu, việc áp dụng công nghệ Blockchain để truy xuất nguồn gốc nguyên liệu đang được Chính phủ khuyến khích là phù hợp với xu hướng này.

Trước đây, khi đàm phán các hiệp định thương mại, các nhà đàm phán của VN thường "cò kè" về lộ trình giảm thuế nhập khẩu với sự lo ngại hàng hóa trong nước sẽ không cạnh tranh được với hàng nhập khẩu. Thực tế chứng minh việc này chỉ có lợi cho các nhóm doanh nghiệp thiếu khả năng cạnh tranh, còn đối với người tiêu dùng thì không được lợi gì. Việc thực hiện các FTA thế hệ mới, đặc biệt là EVFTA cho thấy các đối tác và ta đều xóa bỏ hàng rào thuế quan, phần lớn hàng hóa đều có thuế suất nhập khẩu bằng 0 (riêng ta chỉ còn một số ít xóa bỏ theo lộ trình). Kết quả ai cũng thấy, ta xuất siêu vào EU tăng mạnh, cả doanh nghiệp và người tiêu dùng đều được hưởng lợi.

Nhìn rõ thực tế đó, Tổng Bí thư Tô Lâm trong cuộc điện đàm với Tổng thống Mỹ Donald Trump đã tuyên bố VN sẽ áp dụng thuế suất bằng 0 đối với hàng hóa nhập từ Mỹ. Đây là lần đầu tiên nhà lãnh đạo cao nhất của đất nước tuyên bố dứt khoát như vậy.

Thỏa thuận thương mại giữa VN và Mỹ vừa rồi mới nghe qua thì thấy VN bị thiệt (ta giảm thuế quan hàng hóa từ Mỹ xuống bằng 0, còn Mỹ áp thuế quan với hàng hóa của ta 20%). Nhưng phía Mỹ cho rằng dù hàng hóa Mỹ được VN áp thuế nhập khẩu bằng 0, nhưng hàng Mỹ thâm nhập thị trường VN còn phải chịu thuế giá trị gia tăng, một số còn phải chịu thuế tiêu thụ đặc biệt…; trong khi Mỹ không có những khoản thuế này, như vậy là công bằng. Công bằng hay chưa thì còn phải tính toán và thực tế sẽ chứng minh, nhưng ta đã chấp nhận một thỏa thuận như vậy với quan điểm ủng hộ mạnh mẽ tự do thương mại quốc tế.