Cắt giảm đến 50% công suất khả dụng
Mới đây, 6 công ty điện gió tại Quảng Trị đồng loạt ký tên gửi đơn lên Bộ Công thương, UBND tỉnh Quảng Trị, Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường Điện quốc gia (NSMO) và Tập đoàn Điện lực VN (EVN), kiến nghị về việc bị cắt giảm công suất khả dụng khiến các doanh nghiệp gặp rủi ro về tài chính, nguy cơ phá sản. Theo phản ánh từ các công ty này, công suất các dự án điện gió của họ bị cắt giảm trung bình từ 20 - 90%, thậm chí có thời điểm cắt đến 99%, thời gian cắt giảm kéo dài và chưa từng có trước đây. Chỉ riêng trong tháng 10, các dự án điện gió bị cắt giảm khoảng 50% công suất khả dụng trong khi đây cũng là tháng có lượng gió rất tốt. Điều này khiến doanh thu của doanh nghiệp sụt giảm 5% so với kế hoạch năm 2025. Nếu tình trạng này tiếp diễn trong tháng 11 và 12, doanh thu năm 2025 có thể giảm tới 10 - 20%. Mức sụt giảm lớn khiến họ không thể trả nợ gốc và lãi vay ngân hàng, khó duy trì chi phí vận hành, phúc lợi người lao động, rủi ro đổ vỡ tài chính và phá sản là hoàn toàn có thể xảy ra.
Việc cắt giảm huy động nguồn điện gió khiến các nhà đầu tư băn khoăn về công tác điều độ hệ thống điện và đặt câu hỏi về lãng phí tài nguyên và nguồn lực xã hội
Ảnh: Nguyên Nga
Đây không phải là lần đầu tiên các nhà sản xuất điện tái tạo cầu cứu về tình trạng bị cắt giảm công suất. Cuối năm 2023, nhiều nhà đầu tư điện mặt trời cũng gửi đơn kêu cứu vì bị cắt giảm công suất đến 30 - 60% hoặc 100% tùy theo khung giờ. Năm 2022, chủ đầu tư dự án điện gió Hòa Bình 5 tại Bạc Liêu (nay là Cà Mau) cũng phản ánh nhà máy điện gió của doanh nghiệp chỉ khai thác khoảng 70% công suất do bị yêu cầu cắt giảm. Ước tính bình quân mỗi tháng, doanh thu của doanh nghiệp giảm khoảng 8 tỉ đồng vì chính sách này. Đặc biệt, trong các giai đoạn nghỉ tết, lễ đầu năm nay, các nhà máy năng lượng tái tạo đều bị cắt giảm công suất tối thiểu từ 20 - 50%, tối đa giảm đến 60 - 80% công suất đỉnh...
Trao đổi với PV Thanh Niên, một nhà đầu tư điện gió tại khu vực phía nam khẳng định hầu như năm nào các nhà máy điện tái tạo đều có công văn phản ánh về tình trạng bị cắt giảm sản lượng. Nếu tính tổng công suất đã bị cắt giảm trong những năm qua, sản lượng điện đã sản xuất từ các nhà máy bị giảm phát đã lên đến hàng trăm nghìn MW.
Vì sao năng lượng tái tạo được khuyến khích nhưng lại thường xuyên bị cắt giảm công suất? TS Phạm Thị Thu Hà (Trường ĐH Điện lực, trong một bài viết về thách thức điện gió tại VN, phân tích: Theo thứ tự ưu tiên trong huy động nguồn, các nhà máy điện đảm bảo các điều kiện về kỹ thuật (điện áp, ổn định, quán tính, dự phòng điều tần, công suất cao điểm) rồi mới đến các nguồn năng lượng tái tạo như điện gió và điện mặt trời. Năm 2021 do ưu tiên huy động nguồn năng lượng tái tạo mà trong 4 tháng, các nhà máy nhiệt điện đã phải tắt và khởi động lại tổ máy đến hơn 334 lần. Con số này vào nửa cuối năm 2019 (thời điểm bắt đầu huy động nguồn điện mặt trời vào hệ thống) chỉ là 74 lần, năm 2020 là 192 lần.
"Tất cả các lần huy động lại nguồn điện đều có thể dẫn đến tăng nguy cơ sự cố tổ máy. Điều này sẽ càng trầm trọng khi tỷ trọng năng lượng tái tạo nói chung và điện gió nói riêng tăng lên. Do đặc thù phụ thuộc lớn vào thời tiết của các nguồn điện gió và điện mặt trời, nên việc cắt giảm điện phát vào một số thời điểm là không thể tránh khỏi, ngay cả với hệ thống điện hiện đại của nhiều nước, tuy nhiên lượng cắt giảm thường nhỏ, chỉ chiếm 2 - 4%", TS Phạm Thị Thu Hà giải thích và nhấn mạnh: Khi các nguồn điện tái tạo phát triển quá "nóng", trong lúc hạ tầng lưới điện chưa theo kịp thì tác động đến vận hành hệ thống điện sẽ tăng, dẫn đến rủi ro bị cắt giảm đáng kể lượng điện phát ra.
Chờ cơ chế pin lữu trữ?
Trao đổi với Thanh Niên, một số chuyên gia cho rằng trong bối cảnh nguồn điện có thể thiếu khi tăng trưởng kinh tế năm nay đạt trên 8% và tiến đến 2 con số từ năm sau, việc giảm huy động nguồn năng lượng xanh không chỉ gây lãng phí tài nguyên mà còn khiến nhiều doanh nghiệp đối diện nguy cơ thua lỗ, mất khả năng trả nợ. Mặt khác, theo chuyên gia năng lượng, TS Nguyễn Huy Hoạch, năm nay "được mùa" thủy điện khi có nguồn nước dồi dào. Thông thường, nguồn thủy điện huy động dao động ở mức 29 - 30% trên tổng hệ thống, nay nhảy lên 32,6% là mức khá cao. Trong khi đó, nhu cầu tiêu thụ điện không tăng mạnh tương đương mức tăng trưởng GDP. Trong 3 quý năm 2025, tốc độ tăng trưởng tiêu thụ điện cả nước đạt khoảng 7,24%, trong khi GDP 9 tháng tăng 7,85%. "Nhu cầu sử dụng điện không tăng đột biến mà nguồn thủy điện với giá rẻ lại tăng. Về mặt kinh tế, nguồn điện nào có giá tốt và ổn định sẽ được ưu tiên. Năm 2025, khung giá phát thủy điện hơn 1.100 đồng/kWh và chung cho cả 3 miền trong khi khung giá phát điện gió khoảng từ 1.587 - 1.816 đồng/kWh... ưu tiên thủy điện là tất yếu rồi", vị này nói.
Trên thế giới, khi sản lượng điện tái tạo đạt ngưỡng 15% trên hệ thống, bắt buộc phải có hệ thống lưu trữ. Hiện tại, điện tái tạo ở VN đang phát triển rất nhanh, nhưng hệ thống pin lưu trữ (Battery Energy Storage System - BESS) hầu như chưa có. "Hiện chúng ta chưa có cơ chế thanh toán dịch vụ phụ trợ, chưa xác định rõ giá trị chênh lệch giữa lưu trữ và phát điện, cũng như thiếu cơ chế đấu thầu minh bạch cho các dự án BESS nên không thu hút nhà đầu tư được. Trong tương lai, khi BESS phát triển, nguồn điện tái tạo như điện gió, điện mặt trời của VN mới được khai thác hiệu quả. Thời gian qua, chúng ta nhiều lần phản ánh về việc tại sao không ưu tiên điện tái tạo trong bối cảnh VN có chiến lược giảm phát thải, chuyển đổi xanh. Song thực tế thì pin lưu trữ BESS là mảnh ghép còn thiếu trong bức tranh chuyển dịch xanh của VN", TS Nguyễn Huy Hoạch nhấn mạnh.
Thực tế, Quy hoạch điện 8 điều chỉnh đặt mục tiêu đến năm 2030 phát triển hệ thống BESS đạt 10.000 - 16.300 MW. Tuy vậy, cho đến nay, khung giá mua/bán điện cho pin lưu trữ; giá công suất tách bạch với giá điện năng; các quy định tham gia thị trường điện cạnh tranh đối với các dự án nguồn theo quy hoạch... cũng chưa có. Vì thế việc lãng phí nguồn năng lượng tái tạo trong nguy cơ thiếu điện vẫn là nghịch lý đang tồn tại.
Số liệu từ EVN cho thấy trong 10 tháng tính từ đầu năm, tỷ trọng huy động các loại hình nguồn điện toàn hệ thống cao nhất là nguồn nhiệt điện than, đạt 124,26 tỉ kWh, chiếm 46,2%; thứ 2 là nguồn thủy điện đạt 87,58 tỉ kWh, chiếm 32,6%; thứ 3 là nguồn năng lượng tái tạo đạt 32,59 tỉ kWh, chiếm 12,1% (trong đó điện mặt trời đạt 20,59 tỉ kWh, điện gió đạt 10,99 tỉ kWh); tua bin khí đạt 16,64 tỉ kWh, chiếm 6,2%; điện nhập khẩu đạt 7,38 tỉ kWh, chiếm 2,7%...
