Còn nếu bạn viết theo các quy tắc ngôn ngữ và cấu trúc của nhà trường thì bài báo có thể được đăng, nhưng sự thú vị sẽ biến mất. Khó nhỉ?
Từ một câu chuyện ở Báo Thanh Niên
Khoảng 25 năm trước, tôi làm ở tòa soạn Hà Nội của Báo Thanh Niên. Có một bạn xin vào báo sau khi tốt nghiệp đại học báo chí, tôi là người hướng dẫn tập sự. Bạn ấy là con gái của một vị tướng đang giữ chức vụ rất to trong quân đội và có thể dễ dàng vào làm việc ở báo này báo kia, những nơi biết bạn ấy là con ai. Nhưng bạn ấy lại xin vào Báo Thanh Niên, nơi không biết bạn ấy là con ai, vì Thanh Niên chỉ quan tâm đến năng lực chứ không chú ý đến "lý lịch".
Điều rất lạ là những gì bạn ấy đăng ký viết đều là những đề tài báo chí mà ngay cả các phóng viên lâu năm cũng không có nhiều người phát hiện được. Thế nhưng khi bạn ấy viết thành bài thì không thành công nên rất hoang mang.
Một hôm, mẹ bạn ấy mời tôi ăn cơm trưa. Trước khi đến, tôi nghĩ có thể chị sẽ đề nghị giúp đỡ gì đó. Nhưng tôi đã nhầm to. Mẹ bạn ấy chỉ nói: "Chị chỉ nhờ em một việc, nếu em thấy con chị không có khả năng làm báo thì em nói thật để chị khuyên cháu chuyển làm nghề khác". Tôi trả lời: "Em ấy rất có khả năng làm báo, dù ban đầu viết chưa thành công".
Tôi đã nhanh chóng phát hiện sở dĩ bạn ấy viết chưa thành công là do áp dụng những gì đã học trong nhà trường, từ ngôn ngữ đến cấu trúc bài báo. Viết theo một "cái khuôn" như vậy thì không thể nào chuyển tải được câu chuyện.
Tôi góp ý: "Em rất có khả năng làm báo, chỉ cần em quên đi những gì đã học thì sẽ trở thành một nhà báo giỏi". Bạn ấy không hiểu tôi muốn nói gì. Tôi nói tiếp: "Khi em chứng kiến một câu chuyện, nếu như em thấy hay, em sẽ có nhu cầu kể câu chuyện đó cho mẹ em hay cho người yêu của em nghe, em sẽ kể bằng lời của em bằng giọng của em, họ chắc chắn sẽ thấy đó là câu chuyện thú vị. Nếu em viết đúng như những gì em kể, đó sẽ là một bài báo hay. Nhưng nếu như em kể bằng ngôn ngữ và cấu trúc của nhà trường, mẹ em hay người yêu của em sẽ không quan tâm đến câu chuyện đó nữa, mà họ sẽ lo lắng vì nghĩ em có vấn đề về tâm thần. Người đọc báo cũng vậy, không ai đọc những bài viết của mấy đứa khùng".
Bạn ấy đã nhanh chóng hiểu ra. Và từ hôm đó, bạn ấy viết bài nào cũng hay và trở thành một trong những phóng viên viết về văn hóa sinh động nhất của Báo Thanh Niên.
Tôi góp ý với bạn ấy là từ bản năng và kinh nghiệm, mãi sau này tôi mới đọc cuốn sách Tiếng Việt -Văn Việt - Người Việt của nhà ngôn ngữ học, giáo sư Cao Xuân Hạo. Giáo sư Hạo dẫn lời một giáo sư văn học: "Mong sao sau mười hai năm học phổ thông con tôi vẫn còn nói và viết được tiếng Việt như trước khi đi học".
Ông cho rằng sở dĩ như vậy là nền giáo dục của chúng ta đã bắt học sinh phải học thứ tiếng Việt được mô phỏng theo một thứ ngữ pháp tiếng Pháp cổ lỗ của thời trước Thế chiến thứ nhất, rằng "sách ngữ pháp của ta là một tập hợp những sắc lệnh võ đoán mà người học phải chấp nhận như một giáo lý thiêng liêng hơn cả những sự thật hiển nhiên mà họ (và người ban bố sắc lệnh) có thể quan sát mỗi ngày mấy trăm lần trong tiếng nói của toàn dân và của chính mình". Thứ tiếng Việt đó được truyền đạt ở bậc phổ thông và củng cố ở bậc đại học.
Cũng theo giáo sư Cao Xuân Hạo, 12 năm học "tiếng Việt" ở trường phổ thông (và 4 năm đại học nữa), "vẫn không đủ để tiêu diệt hết cái cảm thức về tiếng mẹ đẻ là nhờ chúng ta vẫn sống trong lòng nhân dân, cho nên vẫn có thể nói đúng tiếng Việt trong những điều kiện sinh hoạt tự nhiên. Nhưng khi viết thì thường bị các quy tắc võ đoán kia chi phối, vì vậy nhiều khi người ta thường viết ra những câu mà thường ngày người ta không bao giờ nói và nghe người Việt nói, và nếu có nghe ai nói như thế thì người ta phải bật cười".
Người biên tập không vô can
Đúng như giáo sư Cao Xuân Hạo nói, tiếng Việt trong chúng ta không bị "tiêu diệt" là nhờ chúng ta nghe và nói tiếng Việt trong gia đình và giao tiếp với cộng đồng. Nhưng học sinh, sinh viên buộc phải viết thứ tiếng Việt khuôn sáo trong các bài thi là do thầy cô của họ lấy thứ tiếng Việt được dạy trong nhà trường làm chuẩn mực.
Còn đối với các phóng viên, họ vẫn có thể viết bằng tiếng Việt sinh động của dân ta nhưng lại bị các nhà biên tập trau chuốt theo các chuẩn mực nhà trường, nên dần dần họ phải viết bằng thứ tiếng Việt khuôn sáo để có thể đăng được.
Các cơ quan báo chí phần lớn đều sử dụng một thứ ngôn ngữ căn bản giống nhau, cách kể chuyện giống nhau. Ngôn ngữ đó, cách kể chuyện đó xa lạ với cuộc sống. Cho nên người ta đọc báo chủ yếu để biết tin tức, ít thấy những điều thú vị. Những bài báo có phong cách, có giọng riêng như tiếng nói của người dân ngày càng hiếm. Đọc mạng xã hội thấy gần với cuộc sống hơn. Gần hơn là so với báo chí, chứ so với cuộc sống thì khoảng cách vẫn còn xa lắm.
Một bài báo nói về chuyện tiếng Việt trong sáng mà tác giả đã từng viết trên Thanh Niên
Thanh Niên từng có một thời kỳ bài báo nào cũng viết theo một kiểu giống hệt nhau. Ấy là do những người biên tập trẩy bỏ hết văn phong cá tánh của người viết. Khi tôi làm tòa soạn, nguyên tắc đầu tiên tôi yêu cầu ở người biên tập là tôn trọng tối đa phong cách tự nhiên và cá tánh của phóng viên. Người biên tập giỏi nhiều khi không phải biên tập gì hết. Các thế hệ biên tập viên của Thanh Niên từ lâu đã hiểu ra điều này, đó là một trong những lý do Thanh Niên được sự yêu mến của đông đảo công chúng.
Có lẽ các phóng viên, cả biên tập viên nữa, phải vào chợ, phải về quê mới nghe được tiếng Việt của người Việt. Có lẽ phải xuống ruộng, ra công trường, ra đường phố, đến bến xe bến tàu mới học đủ tiếng Việt của người Việt.
Tiếng Việt là phương tiện giao tiếp trong đời sống hàng ngàn năm nay của người Việt. Nó liên tục phát triển cùng với sự phát triển về kinh tế, văn hóa, khoa học và công nghệ. Người ta nói hay viết để truyền đạt thông tin, cảm xúc với vô số cung bậc của lòng người. Người Việt không dựa vào các bộ tự điển hay sách ngữ pháp để nói hay viết. Ngược lại, các nhà ngôn ngữ phải chạy theo đời sống để tổng kết và cập nhật, chí ít là mỗi năm.
