Kinh đô 2 lần, 3 tầng văn hóa
Ít có di tích nào ở VN chất chứa nhiều lớp trầm tích lịch sử như thành Hoàng Đế. Nơi đây từng là kinh đô Đồ Bàn sầm uất của người Chăm trong nhiều thế kỷ. Cuối thế kỷ 18, vua Thái Đức Nguyễn Nhạc nhà Tây Sơn chọn lại vùng đất này làm trung tâm quyền lực, nâng tầm thành Đồ Bàn thành kinh đô mới và đặt tên là Hoàng Đế. Các nhà nghiên cứu gọi thành Hoàng Đế là "bảo tàng sống" khi cùng lúc lưu giữ 3 lớp văn hóa: Champa, Tây Sơn, triều Nguyễn.
Khu vực trung tâm thành Hoàng Đế, nơi lưu giữ 3 lớp văn hóa: Champa, Tây Sơn, triều Nguyễn
ẢNH: DŨNG NHÂN
Qua các đợt khai quật, diện mạo thành Hoàng Đế dần hiện rõ, một quần thể 3 vòng thành (thành Ngoại, thành Nội và Tử thành), đều có cấu trúc hình chữ nhật. Diện tích hơn 364 ha. Thành Nội, hay Hoàng thành, rộng 20 ha; còn Tử thành (thành con), "trái tim" của kinh đô, gói gọn trong gần 4 ha, nhưng là nơi hội tụ quyền lực tối thượng.
Các cuộc khai quật phát hiện nhiều công trình độc đáo như hồ bán nguyệt, hồ hình lá đề, nền điện Bát Giác, cung Quyển Bồng thời Tây Sơn, nền móng miếu Chiêu Trung của triều Nguyễn... Đặc biệt, trong Tử thành còn lưu dấu hòn non bộ thời Tây Sơn bằng đá, 3 tảng lớn vươn cao làm trụ, hai bên là cây sung và si cổ thụ, biểu trưng cho sự trường tồn, hưng thịnh. Song song đó, khu đàn Nam Giao cũng được khai quật, phát hiện dấu vết nền và tường bao, góp phần khẳng định quy mô trang nghiêm của một kinh đô cổ.
Những di vật vô giá
Không chỉ có tháp Cánh Tiên sừng sững hay những đoạn thành lũy phủ rêu, thành Hoàng Đế còn là "kho báu" với nhiều di vật quý hiếm, trong đó có những bảo vật quốc gia. Nổi bật là cặp sư tử đá Champa thế kỷ 11 - 12, được công nhận bảo vật quốc gia năm 2024. Được tìm thấy gần tháp Cánh Tiên, nay trưng bày tại Bảo tàng Gia Lai, đôi tượng được xem là đỉnh cao nghệ thuật điêu khắc Champa. Quanh lăng Võ Tánh vẫn còn 3 tượng sư tử đá khác, góp phần tạo nên quần thể sinh động, bí ẩn, gợi nhớ một vương triều Champa huy hoàng.
Dấu vết hòn non bộ trong thành Hoàng Đế
ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Đôi voi đá thành Đồ Bàn sừng sững chầu trước cửa thành Nội, như những "thần thú" canh giữ kinh đô xưa. Hai tác phẩm điêu khắc Champa thế kỷ 12 - 13 này được công nhận bảo vật quốc gia năm 2023. Với kích thước đồ sộ, đường nét tạo hình khỏe khoắn, đây là cặp tượng voi lớn nhất từng được phát hiện trong nghệ thuật điêu khắc Champa, toát lên vẻ oai linh, vương giả của một thời huy hoàng.
Nếu voi đá gợi sự uy nghi của kinh đô cổ thì cặp tượng Hộ pháp hiện đặt tại chùa Nhạn Sơn (niên đại thế kỷ 12 - 13, được công nhận là bảo vật quốc gia từ năm 2019) lại mang đến sắc thái linh thiêng, huyền bí, phản chiếu chiều sâu tín ngưỡng Champa. Trong dân gian, 2 pho tượng được gọi thân mật là "Ông Đỏ - Ông Đen". Nhà khảo cổ người Pháp Henri Parmentier từng nhận định đây là tác phẩm tiêu biểu của phong cách điêu khắc Champa cổ điển, vốn từng hiện diện và được thờ tự trong quần thể đền tháp Đồ Bàn xưa.
Bảo tồn cần tầm nhìn dài hạn
Năm 1982, thành Hoàng Đế được xếp hạng di tích quốc gia. Đến 2022, Bình Định (nay sáp nhập thành tỉnh Gia Lai) đã cắm mốc giới bảo vệ di tích và phê duyệt một số dự án như xây dựng đền thờ vua Thái Đức Nguyễn Nhạc, trùng tu đàn Nam Giao, tôn tạo cảnh quan… Ông Bùi Tĩnh, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai (đơn vị quản lý di tích thành Hoàng Đế), cho biết dự án xây dựng đền thờ vua Thái Đức Nguyễn Nhạc đã xong các thủ tục, thiết kế, chọn địa điểm và đã được sự đồng ý của Bộ VH-TT-DL, đang chờ kinh phí để triển khai.
Tượng voi cái tại thành Đồ Bàn
ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang (Hội Khoa học lịch sử tỉnh Gia Lai), tính phức tạp của tòa thành, chồng xếp đan xen nhiều vỉa tầng văn hóa đã dẫn đến những ý kiến khác nhau của các nhà sử học, khảo cổ học về quy mô và cấu trúc thành Hoàng Đế. Những nền móng được cho là cung cũ hay hậu cung nhà Tây Sơn vẫn tồn nghi vì chưa đủ chứng cứ khoa học thuyết phục. Ngay cả quy mô, cấu trúc Tử thành và thành Nội cũng còn tồn tại những ý kiến khác nhau. Do vậy, việc trùng tu mới dừng lại ở một số đoạn tường thành phía nam, đông và tây của Tử thành. Du khách đến đây vẫn khó cảm nhận rõ hình hài một kiến trúc cung đình xưa.
Ông Quang cho rằng cần một hội thảo khoa học quy mô, quy tụ các chuyên gia sử học, khảo cổ, kiến trúc để định hướng dài hơi. Khai quật khảo cổ phải có mục tiêu kép: nghiên cứu khoa học và phục hồi di sản, tránh áp đặt hay gán ghép lịch sử. Chỉ khi có cơ sở chắc chắn, thành Hoàng Đế mới thực sự được "đánh thức".
Tượng voi đực tại thành Đồ Bàn
ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Còn PGS-TS Phan Ngọc Huyền (Trường ĐH Sư phạm Hà Nội) cho rằng bảo tồn phải gắn liền phát triển du lịch. An Nhơn vốn có nhiều làng nghề, nếu kết nối thành Hoàng Đế với tháp Cánh Tiên, chùa Nhạn Sơn, lăng Võ Tánh…, sẽ tạo tuyến du lịch văn hóa - lịch sử - làng nghề hấp dẫn. Nhưng không chỉ vậy, nơi đây cần trung tâm giới thiệu hiện đại, mô hình 3D, hệ thống thuyết minh đa ngữ, không gian tái hiện lễ hội Champa, nghi lễ Tây Sơn… Và quan trọng, cộng đồng địa phương phải tham gia từ làm hướng dẫn viên đến dịch vụ du lịch, để gắn bó với di tích và hưởng lợi từ nó.
Thành Hoàng Đế không chỉ là phế tích im lìm, mà là "mỏ vàng" lịch sử - văn hóa, hội tụ dấu ấn Champa, Tây Sơn và triều Nguyễn. Nếu có chiến lược kiên trì, đồng bộ, nơi đây hoàn toàn có thể trở thành trung tâm du lịch khảo cổ - văn hóa đặc sắc của miền Trung, nơi từng phiến đá, từng pho tượng lại sống cùng đời sống hôm nay.
