Vùng đất Nam bộ, mà đặc biệt Sài Gòn cuối thế kỷ 19 - đầu thế kỷ 20, là một trung tâm kinh tế - xã hội năng động, đã du nhập nhiều hệ thống đức tin như: Phật giáo Bắc Tông, Đạo giáo, Nho giáo từ ngoài vào, trong đó có tín ngưỡng Tam Quan Đại Đế - thờ phụng 3 quyền năng siêu việt của vũ trụ: trời (thiên), đất (địa) và nước (thủy), mỗi quyền năng do một vị thần cai quản.
Địa Quan đội mũ bình thiên
Ảnh: TUẤN HOÀNG
Bộ tượng Tam Quan Đại Đế: quyền uy của "trung tâm hành chính vũ trụ"
Bộ tượng Tam Quan Đại Đế trên gốm Sài Gòn - đặc trưng cho gốm Nam bộ xưa đang trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM thể hiện 3 vị Đại Đế và 6 tượng thị giả hầu cận. Bộ tượng có niên đại đầu thế kỷ 20, do lò gốm Bửu Nguyên tại Đề Ngạn (Sài Gòn) sản xuất, hiện thuộc một sưu tập tư nhân của ông Lê Thanh Nghĩa và đã được công nhận là cổ vật.
Theo phân tích của nhóm các nhà nghiên cứu Đặng Hoàng Lan, Dương Hoàng Hải Bình, Nguyễn Viết Vinh (Trường ĐH KHXH & NV, ĐH Quốc gia TP.HCM) và Lê Thành Nghĩa (Chủ tịch Hội Cổ vật TP.HCM) tại công trình Giá trị bộ tượng Tam Quan Đại Đế của gốm Sài Gòn: "Mũ miện, mũ của Thiên Quan là "mũ phốc tròn" (dạng mũ Đại Triều), trong khi Địa Quan và Thủy Quan đội "mũ bình thiên". Tất cả đều được trang trí bằng họa tiết đắp nổi "lưỡng long chầu ngọc" rất tinh xảo và đồng bộ. Khuôn mặt và bàn tay, sự đồng nhất trong biểu cảm khuôn mặt và đặc biệt là tư thế tay "chắp trước ngực, bàn tay trái bên trong, bàn tay phải bên ngoài" trên cả 3 pho tượng là dấu hiệu rõ ràng của việc sử dụng khuôn để đảm bảo tính nhất quán và quy chuẩn cho bộ tượng. Long bào, các họa tiết trên áo như hình rồng 4 móng và mây đắp nổi đều mang tính lặp lại và có độ chi tiết cao. Đặc biệt, các họa tiết riêng trên phần yếm áo của từng vị - dây hoa trái của Địa Quan và chữ Hán "壽" (thọ) dạng triện của Thủy Quan là những ví dụ điển hình của việc sử dụng khuôn để tạo ra các mảng trang trí phức tạp trước khi gắn lên tượng".
Bộ tượng Địa Quan Đại Đế
Bộ tượng Thủy Quan Đại Đế
Ảnh: Lê Thanh Nghĩa
Độc đáo là tượng Thiên Quan trang trí khoác "áo long bào", lưỡng long hai bên vai, mặt rồng nhìn thẳng với hình rồng 4 móng cùng mây đắp nổi, dưới áo có hoa văn thủy ba (sóng nước), mang đai, mang hia. Vai trò của ngài được cụ thể hóa qua hai vị thị giả đứng hầu, mặc áo dài có "bổ tử trang trí hình chim phượng, thủy ba, mây đối xứng", một biểu tượng của phẩm cấp quan văn, mang đay, mang hia.
"Một thị giả đứng bên phải tượng Thiên Quan, mặc áo trắng ngà, vai áo màu xanh lá cây, trong tư thế cầm bút lông; thị giả còn lại đứng bên trái tượng Thiên Quan, mặc áo xanh lá cây, vai áo màu xanh dương, tay cầm quyển sổ, một đầu gác trên vai trái. Cả hai pho tượng có chiều cao đồng nhất là 69 cm, biến ban thờ thành một công đường của thiên giới, nơi phúc đức được ghi chép và phê chuẩn. Các chi tiết này cụ thể hóa một cách trực quan vai trò hành chính của Thiên Quan, người cai quản sổ sách công tội và phúc đức của chư thiên", nhóm các tác giả trên cho biết thêm.
Bộ tượng Thiên Quan Đại Đế
Ảnh: Lê Thanh Nghĩa
Các hiện vật thuộc sưu tập tư nhân của ông Lê Thanh Nghĩa đang trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM
Ảnh: TUẤN HOÀNG
Thưởng lãm bộ tượng, người xem nhận ra sự trang nghiêm, trật tự, quyền uy của một "trung tâm hành chính vũ trụ", tương ứng với chức năng "Thiên Quan tứ phúc" - quan trên trời ban phước lành cho nhân gian. "Vẻ mặt nhân từ cùng các thị giả văn quan đã vật chất hóa vai trò của ngài như một vị quan tối cao của thiên đình, tiếp nhận lời thỉnh cầu và phê chuẩn phúc lộc. Sự sáng tạo trong việc thêm biểu tượng chữ 'thọ' trên long bào Thủy Quan còn cho thấy quá trình bản địa hóa và làm giàu thêm ý nghĩa tín ngưỡng trong bối cảnh văn hóa lúc bấy giờ", ông Lê Thành Nghĩa cho biết.
Có thể thấy, bộ tượng Tam Quan Đại Đế - đặc trưng cho gốm Nam bộ xưa - không chỉ là một tác phẩm gốm mỹ nghệ độc đáo mà còn là một di sản tư liệu quan trọng, góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ mật thiết giữa kỹ thuật làm gốm tinh xảo, cũng như đời sống tín ngưỡng tinh thần rất phong phú của người phương Nam hào sảng ở vào cuối thế kỷ 19 - đầu thế kỷ 20.
