Trong đó, phải kể đến Bát Tiên với câu chuyện xoay quanh 8 vị tiên bất tử trong Đạo giáo Trung Hoa, mỗi vị tiên có một pháp khí riêng và thể hiện một dạng phẩm chất, năng lực đặc trưng, đại diện cho 8 tầng lớp xã hội, 8 dạng năng lực siêu phàm và 8 biểu tượng cát tường..., cùng với 2 vị thần Kim Cương Hộ Pháp, Tiêu Diện Đại Sĩ là những "bí ẩn" không phải ai cũng biết.
Những sản phẩm gốm của Sài Gòn xưa
Ảnh: Tư liệu Phí Ngọc Tuyến
Thạc sĩ - nghiên cứu sinh ngành Khảo cổ học, Trường ĐH KHXH & NV TP.HCM) và hiện là Trưởng phòng trưng bày - Bảo tàng TP.HCM Nguyễn Viết Vinh cho biết: "Trong văn hóa người Hoa tại Việt Nam đặc biệt ở khu vực Nam bộ hình tượng Bát Tiên không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo Đạo giáo mà còn là biểu tượng trường sinh, hộ pháp, bảo hộ gia trạch và cầu phúc".
Ông cho rằng, việc đưa Bát Tiên vào không gian kiến trúc, đặc biệt là trên đồ gốm trang trí, phản ánh sự tiếp biến tín ngưỡng dân gian Hoa - Việt trong không gian văn hóa Nam bộ thế kỷ 19 - 20.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Viết Vinh: "Trên gốm Sài Gòn, Bát Tiên thường được thể hiện thành một tổ hợp 8 nhân vật xếp liên hoàn, mỗi người có tạo hình đặc trưng với pháp khí riêng, đó là: Lã Động Tân (kiếm), Hán Chung Ly (quạt), Trương Quả Lão (trống cá), Tào Quốc Cữu (bảng ngọc), Hàn Tương Tử (sáo), Lý Thiết Quả (bầu rượu), Lam Thái Hòa (giỏ hoa), Hà Tiên Cô (hoa sen hoặc quạt lông). Mỗi vị đều được tạo hình với nét mặt sinh động, tư thế uyển chuyển, tổ hợp này thường bố trí theo hàng ngang hoặc dọc trên mặt tiền (nóc tiền đình/tiền điện) hội quán, mái miếu Hoa, bệ thờ, lư hương, bình lớn hoặc bệ đôn trang trí".
Bộ sưu tập Bát Tiên - gốm Sài Gòn niên đại cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20
Nguồn: Tác giả và cộng sự chụp năm 2024
Về ý nghĩa của hình tượng Bát Tiên, nhà nghiên cứu Nguyễn Viết Vinh lý giải: "Mô-típ Bát Tiên tượng trưng cho sự bảo hộ toàn diện, mang lại phúc trạch - bình an - trường thọ và là một biểu hiện của đạo lý 'âm phù dương trợ', phổ biến trong kiến trúc hội quán như Nghĩa An, Nhị Phủ, Quỳnh Phủ, cũng như trong các sản phẩm gốm dùng trong thờ tự hoặc bài trí. Việc thể hiện Bát Tiên trên gốm Sài Gòn cho thấy sự kết hợp chặt chẽ giữa biểu tượng tôn giáo Đạo giáo - tín ngưỡng dân gian - mỹ thuật gốm truyền thống, góp phần định hình một phong cách riêng biệt của gốm kiến trúc Nam bộ".
Hình tượng Kim Cương Hộ Pháp trên gốm Sài Gòn xưa
Ảnh: TUẤN HOÀNG
Hai vị thần linh biểu tượng cho năng lượng trấn áp tà ma
Bên cạnh Bát Tiên, còn có hai vị thần linh là Kim Cương Hộ Pháp và Tiêu Diện Đại Sĩ đại diện cho lực lượng hộ trì chánh pháp, trừ tà, bảo vệ đạo tràng và chúng sinh. Theo thạc sĩ Nguyễn Viết Vinh: "Hai vị thần linh mang hình thái dữ tợn, biểu tượng cho năng lượng trấn áp tà ma, diệt trừ cái ác và bảo vệ người thiện lành, thường xuất hiện tại các chùa chiền, hội quán người Hoa, miếu thờ Quan Âm, Địa Tạng, Ngọc Hoàng. Hình tượng Kim Cương - Tiêu Diện vừa mang tính tâm linh đạo đức vừa là biểu hiện của mỹ thuật bảo vệ không gian thiêng, nhấn mạnh tính chất răn đe, thanh lọc và bảo hộ".
Tiêu Diện Đại Sĩ, theo truyền thuyết là hóa thân dữ của Quan Âm Bồ Tát
Ảnh: TUẤN HOÀNG
Tượng Kim Cương Hộ Pháp và Tiêu Diện Đại Sĩ được thể hiện trên gốm Sài Gòn thường có dáng đứng oai nghiêm, võ tướng lực lưỡng, thân mặc giáp trụ, tay cầm binh khí như chùy, búa, kiếm, khuôn mặt giận dữ, miệng há rộng, ánh mắt trừng trừng nhằm trấn áp các tà ma.
"Tiêu Diện Đại Sĩ, theo truyền thuyết, là hóa thân dữ của Quan Âm Bồ Tát, có diện mạo mặt đỏ, răng nanh, lưỡi dài, thường vác búa hoặc đinh ba, mang tính chất dọa tà và hướng thiện. Hình tượng này truyền tải tư tưởng từ bi và trừng phạt đan xen, phổ biến trong tín ngưỡng hỗn dung Phật - Đạo tại Nam bộ đóng vai trò hộ pháp và trừng ác", Nguyễn Viết Vinh phân tích.
Có thể thấy, các vị thần cai quản từ thiên đình đến địa phủ được thể hiện phong phú đã tạo nên sức hút độc đáo cho gốm Sài Gòn xưa, truyền lại cho hậu thế những những hiện vật vô giá.
