Cuộc phỏng vấn có những giọt nước mắt

Sáng 6.12, sau lễ trao giải VinFuture 2025 đêm trước đó, Quỹ VinFuture đã sắp xếp để các nhà báo thực hiện phần phỏng vấn nhanh với GS Mary-Claire King (79 tuổi) tại Trường ĐH VinUni. Trong những phút cuối của cuộc phỏng vấn đã xuất hiện một tình huống hẳn sẽ đọng lại rất lâu trong ký ức những người có mặt.

Một nhà báo hỏi: "Trong lễ trao giải, câu đầu tiên bà nói: "Tôi đã thực sự đứng ở đây. 50 năm trước, có lẽ đó là một điều không tưởng cho một công dân Mỹ thế hệ tôi". Giáo sư có thể giải thích rõ hơn là vì sao bà lại nói như thế?".

ẢNH: TTXVN

GS Mary-Claire King lặng đi một lúc, rồi nói: "Tôi đang cố nhớ lại". Sau vài giây im lặng, bà cất lời: "53 năm trước, tôi lãnh đạo một cuộc biểu tình phản đối cuộc chiến của Mỹ tại Việt Nam. 52 năm trước, tôi cũng lãnh đạo một cuộc biểu tình phản đối cuộc chiến đó. 51 năm trước, tôi vẫn tiếp tục xuống đường phản đối…". Rồi bà nghẹn lời, tay trái đưa lên ngực như để ngăn dòng cảm xúc chực tuôn ra (tay phải bà bị thương, đang phải dùng nẹp). Tất cả chúng tôi nín lặng. Một lúc sau, GS Mary-Claire King lại nói tiếp, nhưng từng câu bị đứt quãng: "Và, 50 năm trước, các bạn đã giành chiến thắng… Tôi chưa bao giờ nghĩ đến một ngày như hôm nay… Tôi rất hạnh phúc. Thực sự hạnh phúc. Được có mặt ở đây là một niềm vinh hạnh lớn lao đối với tôi".

Đến lượt cô phiên dịch vừa dịch vừa cố gắng kìm tiếng nấc. Rồi cả hai đứng dậy ghì chặt nhau, cùng khóc. Nhóm nhà báo chúng tôi đứng bất động, không ai nhớ ra việc cần phải chụp lại khoảnh khắc đầy tính biểu tượng đó.

Trong suốt cuộc đời 50 năm làm khoa học rất thành công của mình, từ khóa "Việt Nam" từng xuất hiện nhiều lần trên các tờ báo, tạp chí của Mỹ (và các nước phát triển khác) mỗi khi người ta viết về GS Mary-Claire King. Truyền thông khoa học phương Tây biết đến bà không chỉ là nhà khoa học sở hữu danh sách dài dằng dặc giải thưởng (trong đó có nhiều giải được mệnh danh là "tiền Nobel"), mà còn là một phụ nữ có trái tim yêu thương nồng nàn. Bà yêu phụ nữ, yêu trẻ em, yêu những dân tộc mà phụ nữ và trẻ em còn phải trải qua nhiều khó khăn. Vì thế, Việt Nam nằm trong từ điển yêu thương của GS Mary-Claire King từ cách đây hơn 50 năm, khi bà còn là nghiên cứu sinh tại ĐH California, Berkeley, Mỹ.

Từ "thám tử" truy tìm ung thư…

GS Mary-Claire King từng là một cử nhân toán học nhưng khi làm nghiên cứu sinh, bà lại chuyển sang ngành di truyền học. Lý giải về ngã rẽ này với PV Thanh Niên, GS King dí dỏm: "Tôi có một em trai rất xuất sắc về toán. Tự thấy mình không được xuất sắc như cậu ấy nên tôi chuyển sang nghiên cứu về di truyền. Ngành này cũng cần một ít kiến thức về toán (với thời đại dữ liệu phát triển ngày nay thì nó sẽ ngày càng cần nhiều toán hơn), với khả năng toán "xinh xinh" của tôi thì cũng đủ dùng".

ẢNH: NGỌC KHÁNH

Bà có nhiều thành tựu trong nghiên cứu di truyền học như hợp tác với các nhà khoa học trên khắp thế giới để xác định nguyên nhân di truyền gây mất thính lực và điếc, nghiên cứu các yếu tố di truyền ảnh hưởng đến bệnh tâm thần phân liệt… Đặc biệt, trong giới chuyên môn nghiên cứu về ung thư, GS King được xem là một cây đại thụ. Tháng 9.1996, nhà báo Laurie McHale (Trung tâm khoa học sức khỏe ĐH Washington) có một phóng sự dài kể về sự nghiệp của bà trên tạp chí ĐH Washington với tiêu đề Thám tử truy tìm ung thư ("Cancer detective"). Từ nhiều năm nay, mỗi lần sắp đến thời điểm công bố giải Nobel y học, giới truyền thông khoa học phương Tây lại đưa tên bà vào danh sách ứng viên tiềm năng nhất bởi những cống hiến lớn lao trong công cuộc phòng chống ung thư của nhân loại.

GS Mary-Claire King được Hội đồng giải thưởng VinFuture trao giải đặc biệt dành cho nhà khoa học nữ cũng là bởi "sự phát hiện gen BRCA1 liên quan đến nguy cơ ung thư vú và buồng trứng, đặt nền móng cho các xét nghiệm di truyền, chương trình tầm soát và điều trị theo hướng cá thể hóa".

… đến cứu tinh cho nhiều gia đình có gen bệnh hiểm ở VN

Tối 5.12, khi GS Mary-Claire King xuất hiện trong lễ trao giải VinFuture 2025, phần lớn công chúng VN mới biết đến bà. Tuy nhiên, với nhiều bác sĩ ở Bệnh viện Nhi T.Ư, từ nhiều năm nay, GS King không chỉ là một người thầy mà còn như một người bà, người mẹ rất đỗi kính yêu, là vị cứu tinh cho nhiều gia đình bất hạnh do sở hữu gen chứa bệnh hiểm.

GS Mary-Claire King nhớ lại: "Tôi đã sang Việt Nam 4 lần. Lần đầu tiên là năm 2017, cùng với bạn tôi, Kathleen A.Leppig (giáo sư lâm sàng khoa Di truyền y học, ĐH Washington - PV), người đã có gần 20 chuyến sang Việt Nam trong hơn 10 năm qua. Ấn tượng lần đầu tiên ấy là hình ảnh những người cha, người mẹ đưa con đến trong tình trạng bệnh rất nặng hoặc mắc dị tật. Ở đó, có những bác sĩ trẻ làm việc cùng chúng tôi, họ đều cực kỳ tập trung, nghiêm túc và tận tâm với các bệnh nhi.

Thường thì BS Leppig là người trực tiếp thăm khám cho các cháu, các bác sĩ VN sẽ chia sẻ với chúng tôi thêm thông tin chi tiết về bệnh sử của trẻ. Sau đó, nhóm chúng tôi (khoảng 20 người) cùng trao đổi. Tôi là người ghi chép, còn mọi người liên tục đề xuất: "Thử hướng này xem", "Còn khả năng này thì sao?"… Rồi tôi tổng hợp lại. Hôm sau chúng tôi gặp lại và tiếp tục thảo luận. Những lần sang Việt Nam đầu tiên, tôi thường mang mẫu ADN của trẻ, của mẹ và bố về Mỹ để làm xét nghiệm.

Lần gần đây thì quy trình làm việc vẫn như vậy, chỉ khác là các xét nghiệm ADN đã được thực hiện ngay tại Hà Nội do Việt Nam hiện đã hoàn toàn làm chủ công nghệ giải mã gen. Nhưng ấn tượng của tôi thì vẫn thế, tôi chưa từng đến nơi nào trên thế giới có sự tận tâm dành cho bệnh nhân mạnh mẽ và trọn vẹn đến như vậy. Cảm nhận của tôi là đất nước này từng trải qua quá nhiều mất mát nên giờ đây sinh mạng của mỗi đứa trẻ đều trở nên vô cùng quý giá".

PGS Nguyễn Ngọc Khánh, Phó giám đốc Trung tâm nội tiết - chuyển hóa - di truyền và liệu pháp phân tử, Bệnh viện Nhi T.Ư, cho biết bà bắt đầu làm việc cùng GS Mary-Claire King từ năm 2018, khi được tham gia dự án nghiên cứu "Chẩn đoán di truyền các rối loạn bẩm sinh ở bệnh nhân Việt Nam: Phân tích hệ gen cho y học chính xác" mà GS King chủ trì. "Tôi học được ở GS sự tỉ mỉ, cẩn thận và chi tiết trong từng chi tiết nhỏ khi hỏi bệnh, thăm khám. Đặc biệt học được sự kiên trì đến cùng trong việc tìm câu trả lời cho bệnh của bệnh nhân. Luôn trao đổi hội chẩn tiếp khi chưa ra kết quả, tìm các phương pháp tiếp cận tối ưu cho chẩn đoán", PGS Khánh nói.

Đồng thời, GS King đã giúp các bác sĩ Việt Nam xử lý rất nhiều trường hợp bệnh hiểm. Chẳng hạn, năm 2019, bà đã giúp một cặp đôi đồng bào dân tộc thiểu số thỏa ước nguyện có được những đứa con khỏe mạnh, bình thường. Họ là những người trẻ (vợ 28, chồng 30), có 4 đứa con nhưng 3 cháu đã mất (đều tử vong lúc 2 - 3 tuổi), cháu bé nhất 4 tháng tuổi nhưng cũng như các anh chị, đều chậm phát triển tinh thần vận động và ngày càng thoái triển thần kinh. Gia đình đã đưa các con đi khắp nơi nhưng không ở đâu tìm được nguyên nhân, do điều kiện xét nghiệm ở Việt Nam khi đó còn khó khăn.

"Tháng 11.2019, khi GS King sang Việt Nam, chúng tôi đã báo với bà về trường hợp này. GS đã gặp gia đình bé rồi cùng chúng tôi hội chẩn nhóm, xác định các khả năng mắc bệnh và các phương pháp xét nghiệm để tìm được nguyên nhân. Bà đã mang các mẫu bệnh phẩm về Mỹ để xét nghiệm miễn phí cho gia đình (chi phí có thể lên tới gần trăm triệu đồng). 2 tháng sau, GS King gửi cho chúng tôi kết quả chẩn đoán bệnh cùng hướng dẫn làm chẩn đoán trước thụ tinh (chẩn đoán phôi). Với hỗ trợ hiệu quả và tích cực của GS và sự quyết tâm của gia đình, 2 em bé khỏe mạnh đã được chào đời. Hiện các bé đã được 4 tuổi, khỏe mạnh và đáng yêu. Một tấm lòng, một sự quyết tâm tìm bằng được câu trả lời đã đem lại hạnh phúc vô bờ cho một gia đình!", PGS Nguyễn Ngọc Khánh chia sẻ.