THIẾU LÁ CHẮN, HẠ DU HỨNG LŨ DỮ
Tần suất các đợt mưa cực đoan ở miền Trung tăng rõ rệt trong 10 năm qua, theo phân tích của TS Nguyễn Ngọc Huy, chuyên gia về biến đổi khí hậu, tại hội nghị "Quản trị rủi ro và phòng chống thiên tai ở đô thị ven biển" tổ chức tháng 10.2023 ở Quảng Ngãi. Đây là hệ quả trực tiếp của biến đổi khí hậu toàn cầu, làm thay đổi quy luật mưa truyền thống, nhưng nguyên nhân sâu xa còn nằm ở tốc độ đô thị hóa nhanh, xâm lấn vùng trữ nước, trong khi hạ tầng thoát nước và giao thông không được thiết kế, quy hoạch theo hướng "thân thiện với nước".
Một ngôi làng ở xã vùng cao A Vương, TP.Đà Nẵng bị mưa lũ xóa sổ hoàn toàn
Ảnh: Ngọc Thơm
Khía cạnh "trữ nước", "giữ nước" này cũng được TS Lê Quốc Hùng, Phó viện trưởng Viện Quy hoạch miền Nam, nêu ra khi cho rằng đô thị hóa quá nhanh đã làm giảm lưu vực thoát nước tự nhiên của các dòng sông. Ông Hùng cảnh báo nước thấm ít, nơi thoát nước bị thu hẹp, việc xây kè hai bên sông cũng gây nguy hiểm cho hạ nguồn. Theo TS Lê Quốc Hùng, để hạn chế ngập cho các đô thị ven sông, vùng hạ du và ven biển, cần tăng cường vai trò điều tiết của rừng và hồ chứa. Nếu nước từ thượng nguồn đổ về mạnh mà không có lá chắn là rừng và hồ đập thì vùng hạ du chắc chắn ngập nặng.
Như vậy, lá chắn ở vùng thượng du đã và đang được đặt cả vào các vạt rừng đầu nguồn, nhưng điều đáng quan tâm hiện nay là diện tích rừng phục hồi, thay thế không được như mong muốn.
Bên cạnh đó, ông Nhâm Xuân Sỹ, Phó giám đốc Đài khí tượng thủy văn Quảng Ngãi, có kiến giải rất đáng chú ý về nguyên nhân sâu xa của lũ lụt: sự thay đổi tiêu cực của "mặt đệm", tức là rừng và sông ngòi.
Trao đổi với PV Thanh Niên, ông Sỹ cho rằng diện tích rừng nguyên sinh ngày càng thu hẹp, thay thế bằng rừng trồng dễ tổn thương. Rừng nguyên sinh có 3 tầng tán giúp nước mưa rơi chậm, thấm dần xuống đất, nuôi mạch nước ngầm. Còn rừng trồng, khi mưa lớn dễ bị sạt lở, lũ chảy xiết và nhanh hơn. Ngoài ra, quá trình khai thác rừng trồng để lại nhiều đồi trọc, tạo điều kiện cho lũ quét nguy hiểm. Khu vực thoát nước và vùng thoát lũ ở các lưu vực sông cũng ngày càng bị thu hẹp. "Mưa cực đoan kết hợp mưa dài ngày khiến lũ chồng lũ, ngập càng nặng", ông Sỹ nói.
TS Lê Quốc Hùng cũng đánh giá cao vai trò "thẩm thấu" của cây rừng tự nhiên. Ông khuyến cáo không nên phát triển đô thị tại các vùng trũng có nguy cơ ngập cao. Các quốc gia tiên tiến luôn dành không gian cho lưu vực sông để chứa và thoát lũ. Hai bên sông nên giữ cây tự nhiên để tăng khả năng thẩm thấu, đồng thời bố trí các hồ chứa để khi có mưa cực đoan, nước có nơi "tạm trú". "Cần lập bản đồ quản trị rủi ro ngập lụt, nơi nào nguy cơ cao thì tuyệt đối không cho phát triển đô thị", chuyên gia này đề xuất.
BĂNG BÓ "VẾT THƯƠNG HỞ"
Tại Quảng Nam (cũ), Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Nam từng phối hợp với Mạng lưới sông ngòi VN (VRN) tổ chức hội thảo bàn về phát triển thủy điện bền vững, qua đó rút ra nhiều bài học khắc phục hậu quả của việc phát triển ồ ạt thủy điện.
Trong đợt mưa lũ từ ngày 26 - 31.10 vừa qua, nhiều nơi ở TP.Đà Nẵng ngập sâu
Ảnh: Ngọc Thơm
Theo TS Đào Trọng Hưng, thành viên VRN, tuy chưa có số liệu chính xác về diện tích rừng đã mất từ các công trình thủy điện hay cụ thể mỗi công trình thủy điện làm mất bao nhiêu diện tích rừng, nhưng vẫn có thể ước tính rằng với 1 MW thủy điện sản xuất ra đã có khoảng 16 ha rừng bị mất. Thủy điện là năng lượng sạch, tái tạo, là nguồn điện quan trọng cho an ninh năng lượng quốc gia, góp phần phòng chống lũ cho vùng hạ du…, nhưng khu vực làm thủy điện gắn với rừng đặc dụng, rừng phòng hộ, khu bảo tồn thiên nhiên, ảnh hưởng đến hệ thống sông ngòi.
Mặt khác, ông Trần Nam Hưng, Phó chủ tịch UBND TP.Đà Nẵng, cho hay địa phương vừa kiến nghị Bộ NN-MT hỗ trợ kinh phí để chuyển đổi mô hình từ trồng cây keo sang cây gỗ lớn. Bởi thực tế, hiện phần lớn diện tích rừng trồng ở khu vực miền núi của TP.Đà Nẵng là keo lá tràm với chu kỳ khai thác ngắn. Hằng năm, người dân thường xuyên thu hoạch, vận chuyển bằng xe tải nặng khiến đất rừng bị xói mòn, kết cấu sườn đồi bị phá vỡ, từ đó gia tăng nguy cơ sạt lở. Bản thân cây keo cũng có rễ nông, giữ đất kém.
Chính vì vậy, thành phố định hướng chuyển dần sang trồng rừng gỗ lớn, vừa góp phần giữ đất, bảo vệ môi trường, vừa tạo giá trị kinh tế lâu dài, bền vững hơn cho người dân. Đây cũng là một phần trong đề án phát triển rừng gỗ lớn đang được thành phố triển khai.
Theo ông Trần Nam Hưng, trồng rừng gỗ lớn đòi hỏi thời gian dài mới cho thu hoạch, nên trong giai đoạn đầu người dân sẽ gặp khó khăn về sinh kế. Thành phố đang tính đến nhiều giải pháp hỗ trợ, trong đó có việc kết hợp trồng cây dược liệu dưới tán rừng, giúp người dân có thêm nguồn thu ngắn hạn. Hiện nay, Chính phủ đã phê duyệt đề án phát triển dược liệu và địa phương đang nghiên cứu lồng ghép với chương trình trồng rừng để tạo thuận lợi cho người dân.
Phó chủ tịch UBND TP.Đà Nẵng nhìn nhận việc xây dựng các thủy điện đã làm giảm đi một số diện tích rừng. Tuy nhiên, TP.Đà Nẵng đã yêu cầu trồng rừng thay thế đối với các dự án có sử dụng đất rừng, như thủy điện hay các công trình hạ tầng khác. Dự án nào ảnh hưởng đến đất rừng đều bắt buộc phải có phương án trồng rừng thay thế tương ứng. TP.Đà Nẵng đặt mục tiêu tỷ lệ che phủ rừng đạt 42% trong nhiệm kỳ tới, theo Nghị quyết của HĐND tỉnh Quảng Nam cũ. Hiện nay, các diện tích rừng tự nhiên, rừng phòng hộ, rừng đặc dụng vẫn được giữ nguyên, trong khi diện tích rừng trồng tiếp tục tăng lên nhờ các chương trình trồng mới và phủ xanh đất trống, đồi trọc.
Nhiều chuyên gia dùng hình ảnh "vết thương hở" khi nói về thực trạng phá rừng, xẻ núi khiến rừng nguyên sinh bị thu hẹp, đất không còn khả năng giữ nước, dòng chảy về hạ du trở nên đột ngột và dữ dội hơn, thiên tai mỗi năm lại "khoét" sâu hơn. Trong khi các địa phương vẫn đang giải bài toán phát triển (kinh tế) - tái tạo (rừng) thì chủ trương trồng rừng gỗ lớn thực sự cần thiết.
"Có thể nói việc chuyển đổi từ keo lá tràm sang rừng gỗ lớn không chỉ giúp giảm thiểu sạt lở, bảo vệ môi trường mà còn hướng đến phát triển kinh tế lâm nghiệp bền vững, nâng cao chất lượng rừng", ông Trần Nam Hưng chia sẻ.
(còn tiếp)
Nhiều "túi nước tự nhiên" bị xóa sổ
Không chỉ rừng nguyên sinh và rừng đầu nguồn, tình trạng các dòng sông bị xâm hại nghiêm trọng cũng gây ra nhiều hệ lụy. Việc nắn dòng, lấn sông, xây kè hai bên bờ khiến lòng sông hẹp, dòng chảy tự nhiên bị cản trở. Cùng với đó, các khu dân cư, khu đô thị, khu công nghiệp mọc lên dày đặc, nhưng quy hoạch chưa tính toán đầy đủ năng lực thoát lũ. Nhiều "túi chứa nước" tự nhiên bị xóa sổ, khiến nước mưa không còn chỗ thoát. Tại trung tâm tỉnh Quảng Ngãi, nhiều bàu nước và đồng ruộng từng là những "túi chứa nước tự nhiên" nay bị san lấp, dẫn đến việc nước dồn vào khu dân cư khi có mưa lớn.
