Chặng đường "cơm nắm muối vừng"...

Là một trong những chuyên gia kinh tế hiếm hoi nằm trong tổ tư vấn của nhiều đời lãnh đạo Đảng, Chính phủ, GS-TSKH Võ Đại Lược, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế thế giới, nhớ lại: Những năm sau ngày đất nước độc lập, trải dài đến khi thống nhất, thậm chí đến trước Đại hội Đảng lần thứ VI (năm 1986), bản thân ông hay người thân, bạn bè khi di chuyển từ nơi này sang nơi khác đều phải bới cơm mang theo vì "không có bất kỳ hàng quán nào". Giai đoạn đó, tất cả đều được sản xuất theo kế hoạch, phân phối theo kế hoạch. Kinh tế quốc doanh và doanh nghiệp nhà nước (DNNN) chiếm hơn 90% GDP cả nước, còn lại là hợp tác xã (HTX) và hộ gia đình. Việc mua bán trong nước hay xuất nhập khẩu cũng được kiểm soát chặt chẽ. Mỗi người dân ở thành phố được phân phối tem gạo, tem thịt… 

"Hồi đó, nhà nước cử người sang Tiệp Khắc mua vải sa tanh đen về phân phối cho chị em phụ nữ mỗi người được 2 m2 để may quần. Tôi sang Liên Xô công tác thường xuyên trong những năm đó cũng chỉ được mang 1 quần bò và 10 áo phông theo quy định. Ngược lại khi từ Liên Xô về nước, mỗi người cũng chỉ được mang 1 nồi hầm áp suất, vài cái bàn là. Cấm buôn bán tự do trong nước, hạn chế giao thương ngoài nước, tất cả đều sản xuất theo kế hoạch và được nhà nước thu mua, phân phối lại", GS-TSKH Võ Đại Lược hồi tưởng.

ẢNH: TƯ LIỆU TTXVN

Hệ quả của kinh tế kế hoạch kéo dài là sản xuất kinh doanh kém hiệu quả; nhà nước thu mua giá cao và phân phối lại hàng hóa nên bội chi ngân sách và in thêm tiền mặt…, đẩy lạm phát liên tục tăng cao. Năm 1986, siêu lạm phát lên trên 700% và kéo dài 3 con số mỗi năm đến đầu thập kỷ 90. Đến tháng 1.1989 lạm phát vẫn ở mức 8 - 9%/tháng. "Người dân sau một đêm ngủ dậy thì số tiền trước đó mua được con bò, sau khi đổi tiền chỉ còn mua được con gà", ông Võ Đại Lược kể. Đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986 đã có những thay đổi, nhưng phải đến năm 1989 khi áp dụng chính sách chống lạm phát quyết liệt như lãi suất dương (lãi suất phải cao hơn lạm phát); cho phép người dân buôn bán tự do; mở cửa giao thương với nước ngoài mới giúp hàng hóa lưu thông dễ dàng, từ khan hiếm trở nên phong phú. Lạm phát cả năm 1989 giảm xuống còn 37% thay vì phải đến năm 1990 mới xuống 40% như dự kiến…

Đến hình thành cộng đồng doanh nghiệp Việt

Bức tranh kinh tế VN thay đổi mạnh sau Đại hội Đảng lần thứ VI. Những quyết sách về tháo gỡ ách tắc trong sản xuất, lưu thông hàng hóa và thực hiện chính sách kinh tế nhiều thành phần. Đặc biệt là mở cửa cho kinh tế tư nhân được phát triển không hạn chế trong các ngành nghề mà pháp luật không cấm đã góp phần thay đổi diện mạo kinh tế VN. Chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhớ lại ngay khi miền Nam được hoàn toàn giải phóng, chúng ta từng kỳ vọng đất nước hồi phục nhanh chóng, nhưng VN tiếp tục đối diện với cuộc chiến biên giới phía bắc và chiến tranh biên giới tây nam. Đó là chưa kể hậu quả từ chiến tranh trước đó quá nặng nề, VN gần như không có nguồn lực để tự phục hồi. Trong khi đó, cấm vận của Mỹ khiến nhiều quốc gia e ngại hợp tác với VN… Chính vì vậy sau Đại hội Đảng lần thứ VI, kinh tế vẫn chưa có những thay đổi mạnh. Chỉ đến năm 1987, VN ban hành luật Đầu tư nước ngoài, bắt đầu mở cửa thì mới thực sự chuyển biến.

ẢNH: V.G

"Dù thời điểm này Mỹ vẫn còn chiến tranh lạnh với VN, nhưng bắt đầu có một số DN từ Singapore, Hồng Kông cũng như các tập đoàn từ Nhật Bản, Pháp, Hàn Quốc đã quan tâm đến VN. Đến năm 1990, luật Doanh nghiệp tư nhân (DNTN) và luật Công ty được ban hành, kinh tế có nhiều thay đổi nhanh chóng", bà Phạm Chi Lan nói và kể chi tiết: Năm 1993, những tổ chức kinh tế lớn như Ngân hàng Thế giới (WB), Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) bắt đầu viện trợ cho VN để xây dựng hạ tầng, thủy lợi. Từng bước, chính phủ các nước mà tiên phong là Pháp, Nhật Bản viện trợ không hoàn lại cho chúng ta. Nhờ có thêm nguồn lực rất lớn đó, VN bắt đầu phát triển hạ tầng, xây dựng nhà máy điện… Sau đó Mỹ tuyên bố bỏ cấm vận với VN, mở ra một bước ngoặt lớn. VN cũng tham gia khối ASEAN và ký Hợp đồng khung về thương mại với Liên minh châu Âu. Có thể nói, đến lúc này VN đã mở được các kênh giao thương quan trọng từ Mỹ, châu Âu và châu Á.

Theo sát quá trình phát triển kinh tế đất nước, chuyên gia Phạm Chi Lan đặc biệt nhấn mạnh cột mốc năm 1999 khi luật Doanh nghiệp được ban hành với tư duy đổi mới, tiến bộ vượt bậc. Thay vì quy định người dân chỉ được làm những việc nhà nước cho phép thì nay luật mới quy định mọi công dân có quyền kinh doanh các ngành nghề mà pháp luật không cấm. Quy định này đã thúc đẩy khối DNTN nhanh chóng ra đời. "Đó là bước tiến quan trọng trong việc thực hiện quyền tự do kinh doanh của công dân. Hai năm sau, số lượng DNTN ra đời đã nhiều hơn tổng cộng 10 năm trước đó. Và nội lực của DNTN đã được chứng minh. Khủng hoảng kinh tế khu vực từ năm 1997 nhưng VN vẫn có tăng trưởng là nhờ nội lực từ bên trong. Nhờ đó từ năm 2000 trở đi VN có đà để bắt đầu tăng tốc mạnh hơn, và chúng ta cũng đã có gần 1 triệu DN cùng với hơn 5 triệu hộ kinh doanh như ngày nay", bà Phạm Chi Lan đánh giá.

Kinh tế tư nhân sẽ trỗi dậy trong kỷ nguyên mới

Quá khứ "cơm đùm cơm nắm" khi bước ra đường hay phải đếm từng món hàng khi ra nước ngoài, với nhiều người là minh chứng cho một VN kiên cường vượt khó vươn lên. Giờ đây, hàng hóa của chúng ta đã có mặt khắp nơi trên toàn cầu; VN cũng trở thành cường quốc xuất khẩu nhiều mặt hàng nông sản, máy móc thiết bị công nghiệp... Với cộng đồng gần 1 triệu DN cùng hơn 5 triệu hộ kinh doanh cá thể, thị trường trong nước lẫn xuất khẩu hàng hóa Việt luôn nhộn nhịp, sôi động. Nhiều DN đã vươn lên trên các bảng xếp hạng toàn cầu hay dẫn đầu ở khu vực ASEAN trong nhiều lĩnh vực như Vingroup, Viettel, Hòa Phát, Vinamilk, Vietjet, Masan, Thaco… Không chỉ đưa thương hiệu Việt vươn xa, những thế hệ doanh nhân dẫn đầu cũng sánh bước vào danh sách người giàu thế giới.

Đồ họa: minh tưởng

Chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan không giấu niềm tự hào khi nhìn kinh tế tư nhân ngày càng lớn mạnh. Bà nói VN đã có những doanh nhân được xếp hạng là các tỉ phú USD trên thế giới cũng là một cách được công nhận về vị thế mới của cá nhân và DN. Hiện tại, Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị xác định rõ kinh tế tư nhân là động lực quan trọng của nền kinh tế, nghĩa là đặt kinh tế tư nhân lên vị trí cao hơn. Điều này hoàn toàn khác với việc phát triển kinh tế nhiều thành phần trước đây. Đáng chú ý, ngay sau khi có Nghị quyết 68, Thủ tướng Chính phủ đã gặp các DN lớn, đưa ra chủ trương xây dựng các dự án lớn như đường sắt cao tốc Bắc - Nam mời gọi, giao việc. "Đây là điều hoàn toàn khác hẳn so với giai đoạn trước. Ngay cả khi có luật Doanh nghiệp 1999 thì Chính phủ vẫn chỉ giao các dự án lớn cho DNNN hoặc mời DN nước ngoài. Sự thay đổi lớn này từ Đảng, Chính phủ sẽ đưa kinh tế tư nhân nói riêng và VN nói chung phát triển mạnh hơn trong kỷ nguyên mới", bà Lan tin tưởng.

Đồng quan điểm, TS-GSKH Võ Đại Lược cho rằng VN đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển kinh tế, từ những thời kỳ khó khăn nhất để đưa đất nước tiến lên công nghiệp hóa và nay là công nghệ cao. Việc Tập đoàn Vingroup đã sản xuất được robot hình người hay CT Group sản xuất máy bay không người lái, Hòa Phát sản xuất thép làm đường sắt cao tốc… là minh chứng cho thấy các DN Việt đã lớn mạnh, đủ sức làm chủ tất cả công nghệ mới. Những chính sách về phát triển kinh tế tư nhân và thúc đẩy khoa học, công nghệ, sáng tạo đổi mới của Bộ Chính trị là những thay đổi tư duy quan trọng tiếp theo để kinh tế cả nước bứt phá. "Chúng ta vẫn phải liên tục đổi mới vì các nước cũng thay đổi rất nhanh. Thay đổi để phù hợp từ tư duy chính sách và phải chuyển sang cơ chế, chính sách cụ thể, áp dụng vào thực tiễn thì sẽ tạo ra cơ hội để đưa kinh tế đi lên", TS-GSKH Võ Đại Lược nhấn mạnh.