Hóa giải nút thắt đầu tiên: tiền đâu?

Giải trình cuối phiên thảo luận về dự thảo luật Đường sắt sửa đổi, chiều 18.6, Bộ trưởng Bộ Xây dựng Trần Hồng Minh cho biết dự thảo đưa ra nhiều cơ chế chính sách đặc thù, mở cửa cho doanh nghiệp (DN) tư nhân, rút ngắn thời gian thủ tục triển khai các dự án đường sắt. Những chính sách này nhằm thể chế hóa Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, góp phần làm giảm áp lực ngân sách đối với việc bố trí vốn cho lĩnh vực đường sắt. Không chỉ mở cửa thu hút nguồn lực ngoài ngân sách, lần đầu tiên chính sách liên quan đến phát triển quỹ đất dọc tuyến đường sắt (TOD) được quy định cụ thể, chi tiết trong một bộ luật như một cơ chế khuyến khích, đảm bảo lợi ích cho DN. Thay vì chỉ thu hồi vốn từ tiền bán vé (có thể mất cả trăm năm), nhà đầu tư (NĐT) được phép khai thác quỹ đất tại các nhà ga, khu đô thị để tạo nguồn lực tái đầu tư.

ẢNH: ĐỒ HỌA AI - BỘ XÂY DỰNG

ẢNH: ĐỒ HỌA AI - BỘ XÂY DỰNG

ẢNH: AI

"Chính sách này vừa quy hoạch chỉnh trang đô thị, vừa tối ưu hiệu quả sử dụng đất, tạo nguồn thu cho ngân sách từ đất để đầu tư trở lại cho phát triển KT-XH và hệ thống đường sắt. NĐT đầu tư bằng nguồn vốn ngoài ngân sách thì cũng phải có cơ hội được chỉ định đất đai. Nếu mang ra đấu thầu thì rất khó. Ai cũng biết đầu tư đường sắt là rất lâu. Thu hồi vốn với tuyến đường sắt cao tốc (ĐSCT) Bắc - Nam nếu chúng ta bỏ 67 tỉ USD thì ước tính thu hồi vốn mất khoảng 140 năm. Bây giờ có một NĐT tư nhân vào đầu tư thì phải có lợi ích hài hòa giữa nhà nước, tư nhân và người dân", Bộ trưởng Trần Hồng Minh khẳng định.

Cơ chế mở cửa cho DN tư nhân tham gia đầu tư đường sắt tại dự thảo luật Đường sắt (sửa đổi) nhận được ý kiến ủng hộ của hầu hết các đại biểu Quốc hội (ĐBQH) cũng như các chuyên gia kinh tế. Bởi, theo Kết luận số 49 năm 2023 của Bộ Chính trị, trong thập niên tới, VN sẽ xây dựng và cơ bản hoàn thành tuyến ĐSCT trên trục Bắc - Nam, một số tuyến đường sắt liên vùng và hệ thống đường sắt đô thị (metro) ở hai siêu đô thị Hà Nội, TP.HCM. Để thực hiện được mục tiêu này, nguồn vốn đầu tư có thể lên đến 120 - 150 tỉ USD. Bên cạnh công tác đầu tư xây dựng thì để vận hành hệ thống đường sắt, mỗi năm cũng phải tốn hàng tỉ USD khác, trong khi nguồn lợi thu được từ việc bán vé đường sắt thường không cao, không đủ bù đắp chi phí vận hành và bảo trì, đặc biệt trong giai đoạn đầu khi lượng hành khách chưa nhiều. Nếu chiếu theo phép toán mà Bộ trưởng Bộ Xây dựng nêu ở trên, dùng ngân sách đầu tư hoàn thành toàn bộ mạng lưới đường sắt này thì sẽ phải tới 300 năm mới thu hồi được vốn.

"Đường sắt được coi là hạ tầng giao thông xương sống, mang tính chất tài sản của quốc gia. Trước giờ, chúng ta chỉ tính những công trình này được đầu tư theo hình thức đầu tư công, có nghĩa phải bỏ ra một lượng vốn ngân sách cho công trình đó, nên bàn làm từ 2 - 3 nhiệm kỳ trước cũng chỉ dừng ở đó. Nếu như có một NĐT tư nhân sẵn sàng nhận làm công trình với tiêu chuẩn chất lượng, công năng hoạt động, tính chất lan tỏa… tương tự thì không có lý do gì không giao việc đó cho họ", ĐB Hoàng Văn Cường (đoàn Hà Nội) chia sẻ.

ẢNH: AI

Là địa phương đang gánh trọng trách rất lớn hoàn thiện mạng lưới metro để xây dự án siêu đô thị quốc tế, TP.HCM đang nghiên cứu các hình thức huy động vốn để thực hiện mạng lưới metro. Lãnh đạo Ban quản lý đường sắt đô thị TP.HCM (MAUR) cho biết theo quy hoạch, đến năm 2035, TP.HCM sẽ phải xây dựng hoàn chỉnh 355 km cho 7 tuyến metro; nhu cầu vốn tính toán sơ bộ khoảng 40 tỉ USD. MAUR đang phối hợp với các sở, ngành, tính toán các hình thức huy động vốn để giảm gánh nặng cho ngân sách, trong đó có phần quan trọng là thu hút vốn từ khối DN tư nhân.

Kéo tiến độ dưới 10 năm

ĐBQH Hoàng Minh Hiếu (đoàn Nghệ An) đánh giá với những cơ chế và chính sách mới, đường sắt sẽ có nhiều cơ hội phát triển mạnh mẽ. Nếu được thông qua, luật Đường sắt sẽ tạo ra cơ hội thu hút mạnh mẽ vốn tư nhân với việc nhà nước cam kết chi trả chi phí giải phóng mặt bằng (GPMB) và đưa ra các ưu đãi về thuế, tín dụng, đất đai sẽ giảm rủi ro và tăng tính hấp dẫn cho các NĐT tư nhân, bao gồm cả nước ngoài, giúp giải quyết bài toán thiếu nguồn lực kéo dài. Đáng chú ý, các quy định của dự thảo luật cũng tạo cơ chế để phát triển ĐSCT nhanh hơn như đơn giản hóa thủ tục, cho phép thực hiện song song các công việc, thực hiện chỉ định thầu. "Đặc biệt, chính sách hỗ trợ vốn, bồi thường GPMB sẽ là chìa khóa để đẩy nhanh tiến độ triển khai các dự án ĐSCT", ĐB Hiếu nhìn nhận.

Tiến độ cũng là một trong những vấn đề thách thức nhất khi Chính phủ giao Bộ Xây dựng nghiên cứu triển khai dự án ĐSCT Bắc - Nam. Trong phân kỳ đầu tư, Bộ Xây dựng dự kiến sau khi được các cơ quan có thẩm quyền thông qua, sẽ đấu thầu lựa chọn tư vấn quốc tế, triển khai khảo sát, lập báo cáo nghiên cứu tiền khả thi trong năm 2025 - 2026. Tiếp đến, triển khai GPMB, đấu thầu lựa chọn nhà thầu và khởi công các dự án thành phần đoạn Hà Nội - Vinh và Nha Trang - TP.HCM cuối năm 2027; khởi công các dự án thành phần đoạn Vinh - Nha Trang năm 2028 - 2029 và phấn đấu hoàn thành đầu tư toàn tuyến năm 2035. Kế hoạch "như mơ" tạo áp lực rất lớn, bởi theo Bộ trưởng Trần Hồng Minh, quy trình triển khai các dự án đường sắt thường rất lâu, mất 5 năm cho mỗi dự án. Trong đó, bước xin chủ trương đầu tư nhanh thì mất 1 năm, bước thiết kế mất từ 2 - 3 năm, quy trình rất nhiều bước. Do đó, để "giấc mơ" ĐSCT thành hiện thực trong 10 năm, việc đơn giản hóa thủ tục là nút thắt quan trọng cần gỡ.

Quy trình thủ tục nhanh gọn kết hợp với tốc lực của khối DN tư nhân được kỳ vọng sẽ tạo ra đột phá về tiến độ xây dựng mạng lưới đường sắt. Kỳ vọng này hoàn toàn có cơ sở, bởi khi tiên phong đăng ký đầu tư ĐSCT Bắc - Nam, VinSpeed cam kết hoàn thiện dự án chỉ sau 5 năm, tức chỉ bằng nửa thời gian so với dự kiến. Theo tính toán, với mục tiêu này, trung bình VinSpeed phải hoàn thành 1,18 ngày/km, tức mỗi ngày thi công xong gần 1 km - tốc độ chỉ thấp hơn đôi chút so với mức kỷ lục của Trung Quốc (tuyến Bắc Kinh - Thượng Hải 0,88 ngày/km), nhưng vẫn nhanh hơn hầu hết các quốc gia phát triển, kể cả những nước có nền công nghiệp đường sắt hàng đầu thế giới.

Tương tự, với tuyến metro nối từ trung tâm TP.HCM tới huyện đảo Cần Giờ (TP.HCM), Tập đoàn Vingroup đề xuất làm tàu metro có tốc độ tối đa 250 km/giờ,

gấp 2 lần các tuyến đang triển khai trong nước; độ dài 48,5 km, gấp hơn 2 lần tuyến metro số 1 (Bến Thành - Suối Tiên), song thời gian từ khi khởi công đến khi dự kiến hoàn thành chỉ 2 năm, nhanh gấp 6 lần các tuyến đã xây dựng.

GS-TS Võ Xuân Vinh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh doanh (ĐH Kinh tế TP.HCM), cho rằng khi có sự tham gia của các DN tư nhân lớn, chắc chắn sẽ tạo ra bước chuyển biến lớn về mặt tiến độ triển khai các dự án đường sắt. Để đảm bảo lợi ích của chính mình, các DN sẽ có cơ chế huy động vốn nhanh, thực thi nhanh, mục tiêu là làm càng nhanh càng tốt và đạt chất lượng cao nhất có thể để giữ gìn hình ảnh thương hiệu. Nhờ đó, VN sẽ có cơ hội xây dựng được mạng lưới đường sắt đảm bảo các yếu tố: nhanh, chất lượng, tiết kiệm ngân sách.

Tự lực, tự chủ, tự cường xây dựng ngành công nghiệp đường sắt

Ngay khi khởi động lại dự án ĐSCT Bắc - Nam, Chính phủ đã nhấn mạnh yêu cầu phải làm chủ công nghệ, tăng tỷ lệ nội địa hóa, quyết tâm xây dựng bằng được ngành công nghiệp đường sắt. Trong đó, công nghệ thi công xây dựng, sản xuất đầu máy, toa xe và đặc biệt là bảo trì, sửa chữa, nâng cấp, yêu cầu phải chuyển giao bằng được. Đó là vấn đề cốt tử vì việc bảo trì, bảo dưỡng nâng cấp tốn rất nhiều kinh phí, chi phí; nếu phụ thuộc đối tác nước ngoài thì rất tốn kém. Chỉ khi nội địa hóa và các DN trong nước chủ động được nguồn cung thì mới góp phần giảm giá thành đầu tư, vận hành. Đồng thời, giúp chủ động trong bảo trì và góp phần cho đất nước phát triển các ngành công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp nặng. Do đó, tinh thần xuyên suốt của dự thảo luật Đường sắt cũng ưu tiên DN trong nước thông qua cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ sản xuất thiết bị, vật tư; quy định tỷ lệ nội địa hóa và yêu cầu nhà thầu nước ngoài phải liên kết với DN Việt để chuyển giao công nghệ.

ẢNH: HẠ HUY

ĐBQH Hoàng Minh Hiếu đánh giá các chính sách trong dự thảo luật Đường sắt sẽ góp phần nâng tầm công nghiệp đường sắt trong nước với các quy định về chuyển giao công nghệ, ưu đãi cho nghiên cứu, phát triển và sử dụng sản phẩm trong nước. Các quy định mới tạo động lực mạnh mẽ để xây dựng một ngành công nghiệp đường sắt nội địa vững mạnh, từng bước làm chủ công nghệ sản xuất, lắp ráp, bảo trì phương tiện và thiết bị chuyên dùng. Ngoài ra, các chính sách này còn thúc đẩy phát triển đô thị theo hướng văn minh, hiện đại, lấy giao thông công cộng làm trọng tâm, tối ưu hóa việc sử dụng đất và nâng cao chất lượng cuộc sống đô thị.

"Tóm lại, những tinh thần mới trong luật Đường sắt (sửa đổi) không chỉ là những thay đổi về mặt pháp lý mà còn là một lời cam kết mạnh mẽ từ nhà nước trong việc ưu tiên và tạo điều kiện tối đa cho sự phát triển của ngành đường sắt. Điều này tạo ra một nền tảng vững chắc để thu hút đầu tư, phát triển công nghiệp và đẩy nhanh hiện thực hóa các dự án đường sắt quan trọng, mở ra một kỷ nguyên mới cho giao thông đường sắt VN", ông Hoàng Minh Hiếu khẳng định.

Đồng quan điểm, PGS-TS Võ Đại Lược, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế và chính trị thế giới, khẳng định dự thảo luật Đường sắt (sửa đổi) với nhiều cơ chế, chính sách đặc thù ủng hộ giao những công trình quan trọng cho các DN trong nước cho thấy nhà nước đang hành động đúng theo những chính sách mới về phát triển kinh tế tư nhân mà Đảng và Chính phủ đã đưa ra. Tất nhiên với một công trình công nghệ cao như ĐSCT, DN Việt chưa thể làm chủ hết được, sẽ có những cấu phần chúng ta phải nhập khẩu công nghệ. Điều quan trọng là khi DN Việt làm chủ đầu tư thì chúng ta có đủ quyền để lựa chọn công nghệ tốt nhất, phù hợp nhất cho đất nước. Bên cạnh đó, việc trao quyền, giao nhiệm vụ cho DN tư nhân còn mang ý nghĩa quan trọng thúc đẩy DN Việt trưởng thành, lớn mạnh hơn, có cơ hội vươn mình ra khu vực và thế giới.

"Luật Đường sắt nếu được thông qua sẽ mở ra một cách nhìn mới, "thay máu" cho việc quản trị đất nước nói chung và cũng là một cách thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp, sáng tạo của cộng đồng DN, doanh nhân. Đây là lúc Chính phủ cho thấy từ lời nói đến hành động đang có sự thay đổi triệt để, quyết tâm đưa VN bước vào kỷ nguyên mới", PGS-TS Võ Đại Lược nhấn mạnh.