Thanh Niên là tờ báo duy nhất khi đó thu thập mọi dữ liệu, phân tích động cơ, chỉ rõ các chiêu trò ma mãnh của công ty hòng qua mặt cơ quan chức năng. Loạt bài không chỉ giúp cơ quan quản lý nhà nước đẩy sớm quá trình thanh - kiểm tra, thu thuế về cho nhà nước mà còn đánh dấu cột mốc: VN bắt đầu khởi động điều tra mạnh mẽ tình trạng "lời thật lỗ giả" của khối doanh nghiệp (DN) có vốn đầu tư nước ngoài (FDI).
Đến nay, đây vẫn là phi vụ sang nhượng mờ ám và lớn nhất VN giữa các DN FDI được phát hiện.
Thua lỗ nhưng bán được giá khủng
Hơn 2 thập niên trước, tập đoàn phân phối METRO (Đức) đặt chân vào VN và nhanh chóng mở rộng hoạt động trên cả nước. Với mô hình bán sỉ, giá mềm, phát hành thẻ mua hàng cho khách (chủ yếu là đại diện cho tập thể…), METRO tạo ra sự khác biệt hoàn toàn với thị trường phân phối nội địa vốn chỉ có hình thức bán lẻ; từ đó họ tạo ra một cơn sốt thu hút người dân trong nước, bao gồm cả cá nhân và tổ chức, đến mua sắm ở hệ thống này.
Rất nhanh chóng, METRO trở thành công ty FDI lớn nhất trong lĩnh vực phân phối tại VN, khiến các DN trong nước lao đao khi phải cạnh tranh trong thế bất lợi với tập đoàn ngoại vốn có thế mạnh về kinh nghiệm, tài chính cũng như được hưởng nhiều ưu đãi khác. Thế nhưng trong suốt thời gian hoạt động, công ty liên tục báo lỗ. Tính đến năm 2014, sau 12 năm hoạt động tại VN thì công ty này đã báo lỗ đến 11 năm mặc dù liên tục mở rộng hoạt động.
Đến quý 3/2014, thông tin METRO bán toàn bộ công ty cho một tập đoàn bán lẻ Thái Lan với giá khủng xuất hiện trên một bản tin ở nước ngoài. Thời điểm đó, tin tức này không được nhiều người biết, hoặc biết cũng không mấy quan tâm. Nhưng với nhóm phóng viên kinh tế của Thanh Niên, chúng tôi hiểu rõ tầm quan trọng của phi vụ này. Ngay lập tức, chúng tôi tiến hành những cuộc thăm dò, khảo sát ở cả cơ quan quản lý, ngành bán lẻ nội địa…
Kết quả nhận được hết sức bất ngờ: hầu hết đều không biết thông tin này. Một DN duy nhất có nắm thông tin thì "bị gạt ra" khi muốn tiếp cận mua lại METRO.
Tại sao DN thua lỗ triền miên nhưng nhà đầu tư quốc tế vẫn chấp nhận mua giá cao? Vì sao METRO không muốn bán lại cho DN VN? Vì sao họ phải âm thầm sang nhượng ở nước ngoài, thay vì công bố rộng rãi ở VN...? Những câu hỏi đó thôi thúc chúng tôi đi tìm câu trả lời. Sau một thời gian âm thầm thu thập thông tin, tham vấn ý kiến các chuyên gia, tìm hiểu các quy định pháp luật về sang nhượng dự án của DN ngoại tại VN, loạt bài viết 870 triệu USD và phi vụ ma mãnh của METRO đăng trên Thanh Niên đã đưa ra đưa ra ánh sáng công luận nhiều chiêu trò của "ông lớn" METRO.
Loạt bài chỉ rõ, khi vào VN, METRO được giảm thuế thu nhập DN 50% trong 2 năm kể từ khi có lãi, nhưng trong suốt 12 năm kinh doanh, công ty chỉ báo lãi 1 lần dù đã mở tới 19 siêu thị trải dài trên cả nước. Loạt bài cũng đặt nghi vấn sang nhượng đất "vàng" giữa các ông lớn nước ngoài khi tất cả các siêu thị METRO trong cả nước đều tọa lạc ở vị trí đẹp nhờ chính sách ưu đãi về giá thuê đất. Bài báo cũng đặt nghi vấn chuyển giá trốn thuế cho các cơ quan chức năng tiếp tục điều tra cụ thể, bởi dù thua lỗ triền miên nhưng METRO được bán với giá 870 triệu USD, xấp xỉ 18.700 tỉ đồng (tỷ giá năm 2014), một con số cực kỳ lớn nếu nhìn từ tổng vốn đầu tư ban đầu 78 triệu USD. Như vậy sau 12 năm, METRO được bán với giá tăng gấp gần 12 lần.
Trả lời Thanh Niên vào thời điểm đó, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhấn mạnh: METRO bán với giá cao nhưng họ có một quá trình không nộp thuế cho VN, vậy họ có quyền bán công ty của mình một cách đơn giản như thế rồi ra đi mà cơ quan quản lý thuế VN không có quyền gì sao? Trong khi đó, đề cập đến vụ METRO lỗ nhưng bán được giá cao, TS Vũ Quang Việt, nguyên Vụ trưởng Vụ Tài khoản quốc gia của LHQ, cũng cho rằng cần xem lại các quy định liên quan đến các vụ mua bán, chuyển nhượng hoạt động của DN FDI tại VN để tránh nền kinh tế bị tác động lớn…
Ngành thuế chỉ rõ chiêu trò chuyển giá
Ngay sau loạt bài viết 870 triệu USD và phi vụ ma mãnh của METRO trên Thanh Niên, ngành thuế đã vào cuộc kiểm tra, thanh tra toàn diện đối với công ty METRO Cash & Carry VN. Lãnh đạo Tổng cục Thuế (nay là Cục Thuế) khi đó cho rằng việc thanh, kiểm tra thuế METRO VN nằm trong chương trình kiểm tra thuế thường niên. Tuy nhiên, loạt bài của Thanh Niên cũng góp phần khiến cơ quan này thực hiện đợt thanh kiểm tra nhanh hơn.
Tháng 4.2015, kết luận của Thanh tra Tổng cục Thuế công bố METRO VN có nhiều sai phạm, các chiêu trò chuyển giá tinh vi đã được chỉ rõ. Cơ quan thuế đã yêu cầu công ty điều chỉnh giảm lỗ, giảm khấu trừ và truy thu tổng số tiền 507 tỉ đồng. Trong đó, buộc điều chỉnh giảm lỗ đối với khoản chi phí nhượng quyền thương mại, chi phí không phục vụ cho hoạt động sản xuất kinh doanh, chi phí dự phòng giảm giá hàng tồn kho, chi phí trích lập dự phòng nợ phải thu khó đòi chưa đảm bảo điều kiện thủ tục là 335 tỉ đồng. Đây là những khoản chi phí được xác định là hành vi chuyển giá trong các giao dịch liên kết với công ty mẹ như nâng chi phí nhượng quyền thương mại với tập đoàn mẹ; truy thu thuế nộp thay nhà thầu nước ngoài…
Kết quả này cho thấy các nghi vấn mà Thanh Niên nêu ra là chính xác. Nỗ lực của nhóm phóng viên được ghi nhận khi sau đó không lâu, vào tháng 6.2015 - nhân kỷ niệm Ngày Báo chí cách mạng VN, loạt bài 870 triệu USD và phi vụ ma mãnh của METRO nhận giải B Giải Báo chí quốc gia lần thứ 9-2014 (Giải tin bài phản ánh, phỏng vấn, bình luận báo in) do Hội Nhà báo VN tổ chức. Đây là một bài báo hiếm hoi về kinh tế nói chung và về vấn đề đầu tư nước ngoài nói riêng được trao giải B trong năm đầu tiên giải được tổ chức theo Đề án nâng cao chất lượng giải báo chí quốc gia.
Là một trong những chuyên gia kinh tế kỳ cựu của VN, người đã tham gia đóng góp nhiều ý kiến để phát triển kinh tế nói chung và có ý kiến trong loạt bài về phi vụ của METRO trên Thanh Niên nói riêng, TS Lê Đăng Doanh đến giờ vẫn khẳng định những nỗ lực của báo chí nói chung và Thanh Niên nói riêng đã góp phần giúp các cơ quan nhà nước thu thập chứng cứ, điều tra các hành vi tiêu cực để thực thi pháp luật, tạo môi trường kinh doanh công bằng, minh bạch.
Minh chứng là sau vụ của METRO, các tập đoàn nước ngoài nhiều năm bị lỗ cũng đã thực hiện báo lãi, thực hiện nộp thuế. Hay nói cách khác, VN đã có kinh nghiệm hơn để kiểm tra, kiểm soát và chống chuyển giá của các DN FDI hơn. "Báo Thanh Niên đã có nhiều phản ánh trong lĩnh vực này, từ đó cơ quan quản lý nhà nước cũng đã xem xét và có những thay đổi phù hợp hơn, hoàn thiện về khung pháp lý, tập trung thu hút dòng vốn FDI chất lượng cao", TS Lê Đăng Doanh nhận xét.
"Tôi mong các nhà báo và Báo Thanh Niên tiếp tục phát huy chuyển đổi số, xã hội số, công dân số, tiếp tục cuộc chiến đấu khó khăn, gian khổ này để từng bước xây dựng một xã hội công khai, minh bạch hơn cũng như tạo môi trường kinh doanh công bằng cho tất cả DN, bao gồm cả nước ngoài và trong nước; từ đó góp phần vào việc phát triển kinh tế VN, đưa đất nước tiến đến mục tiêu trở thành quốc gia có thu nhập cao", TS Doanh nói.
